Ruhhattı (3)

İnsanlar

 

Azalıyoruz

Bu benim ikinci hayatım. Yirmili yaşlarımın başında “herkesin nasıl çıkmış o arabadan” dediği bir trafik kazası geçirdim. İnsan ikinci bir şans elde etse de, hayat gailesine kapılıp gittiğinden bir süre sonra sürdürdüğü hayata ikinci bir şans gibi bakmıyor, unutup gidiyor. Zaman dediğimiz şeyi gündelik dertlerin gölgesinde yaşıyoruz. Bir haber, bir facia, bir maç, bir tartışma derken… kayıp gidiyoruz.

Bir hastane koridorundan geçince ya da bir kaybın ardından sessizliğe gömülünce fark ediyoruz: Büyüttüğümüz sıkıntılar, lan neymiş, neye bu kadar hallenmişiz, sonradan çakozluyoruz. On beşimde günlük yazmaya başladım, bir on yıl istisnasız her gün yazdım, onca yıl sonra yazdıklarıma bakıyorum da nelere üzülmüşüm. Suyu boşa harcamışım…Utanıyorum Greenpeace!

Çok insan tanıyorum ama çok arkadaşım yok. Eksikliklerine “öleceğim” insan çok değil demek istiyorum… “İnsan, tanıdıklarıyla değil, kaybettikleriyle biçimlenir,” der ya Elias Canetti. Eksildikçe, kalanların kıymetini daha iyi anlamam gerektiğini fark ettim. Sevdiklerimizle geçirdiğimiz vakit her geçen gün daha da sınırlanıyor. Arkadaşlık, iş ilişkilerinin ya da zorunlu yakınlıkların ötesinde, bizi hayata sabitleyen bağlardan biri. Bu bağlar, eksildikçe ya da gevşedikçe hayatın anlamı da boka sarıyor.

Hımbıl ve ukala Proust’a hak vereceğim aklıma gelmezdi: “Gerçek cennetler, kaybettiklerimizdir.” O yüzden, kaybettikten sonra değil, henüz yanımızdayken sevdiklerimize vakit ayırmamız gerekiyor. Çünkü azalıyoruz. Ve azalırken, kalanlarla geçen her an, aslında hayatın bize bıraktığı en değerli şey.

Yazarlık hayalleri kurarken, bir gün amca gibi yazacağımı düşünmezdim, yazılıyormuş… 

HYL

 

Sülün Osman

Ünlü dolandırıcı Sülün Osman’ın bazı maceralarının vaktiyle plağa aktarıldığı, Yeşilçam dublajı ve efektleriyle “radyo tiyatrosu” formatında skeç olarak hazırlandığı pek bilinmez. Şive komiğine yaslanan, taşralı tiplemelerin İstanbul’a düşüp “kandırılmasını” konu alan bu skeçlerde Sülün, Laz’a tramvay, Konyalı’ya Galata Kulesi, Kürt’e yangın gözetleme kulesi satar…

Dönem esprileri şu bu diyelim, insanları güldürdüğü de anlaşılıyor ama “essah” mıdır anlatılanlar? Gerçekten yaşanmış mıdır? Orası hiç belli değil. Gazete haberlerini okumakla birlikte, polis kayıtlarında ne yazıyor hiç bilmiyoruz. Çünkü anlatılan adam yalancının önde gideni, hikâyelerini gazeteciler dahi uydurmuş olabilir. E komik mi? Komik.

Zaten dolandırıcılık hikâyeleri çoğunlukla komediye dönüştürülerek aktarılır. Dışarıdan bakınca “yahu buna nasıl inanılır” dedirten bir absürtlük barındırır … Ama komedisi yapılabiliyor olması, hikâyenin trajik doğasını değiştirmez. Trajiktir çünkü bu kandırılma hâli, zekâ eksikliğinden değil, nasıl desem “umut iştahından” beslenir. Kibarım, açgözlülük demedim. Kimisi bir çıkış arar, kimisi kaybettiğini geri kazanmak ister, kimisi sadece inanmak ister. İnsanlar dolandırıldıklarını ya göremez ya da görmek istemez.

Yaşadığım mahallede sonradan hapse girmiş (ve başta beyfendi sanılan) bir dolandırıcı varmış. Esnafa ufak tefek borçlanarak, verdiğinden fazlasını hemencecik geri ödeyerek bir “güven” oluşturmuş kendince. Onları bu işe alıştırınca asıl safhaya geçip, fazlasını istemiş, büyük paralar toparlayınca da pırrr "kaçmış", "kayıplara karışmış". Daha doğrusu kaçmaya kalkmış, haftasında enselenmiş... Bana hikâyeyi mağdurlardan biri olan Çorumlu taksici anlatmıştı.  

Gel zaman git zaman, aynı taksici benimle bir şey konuşmak istediğini söyledi. Yolda giderken, aracı sağa çekip iç dökmeye başlayıp bir zarf çıkardı. Dolandırıcının hapisten yazdığı bir mektupmuş. Borç para istiyor, "dışarı çıkınca fazlasıyla ödeyeceğim. Ben yemedim o paraları, hepsi bir yerde saklı. En çok da sana üzüldüm…” filan yazmış. Tanıdık mı geldi? Muhtemelen aynı mektubu başka mağdurlara da yolladı. Taksici bana dönüp şunu sordu: “Abi sence vereyim mi bu parayı?” Onu onaylamamı, el vermemi bekliyor. İki ev parası kaptırmış, büyük dolandırılmış adam hâlâ düşünüyor. Doyamamış kandırılmaya.

Sülün Osman neden sevimli gelmiş bize? Hovardalığı mı? Lafazanlığı mı? , Ne'si ilginç gelmiş okur yazarlara... Dolandırdığı kişiler genellikle yoksul ve eğitimsiz insanlar üstelik. Bir Robin Hood karikatürü bile değil, zenginden alıp fakire dağıtan biri hiç değil. Ahlaki ya da politik bir iddiası yok. Kazandığını pavyonda harcayan, paranın hayrını da göremeyen biri. Üç gün zengin, iki gece kral. Enikonu hepsi bu.

Gel gör ki popüler kültürün bir tür kahramanı Sülün Osman, o sebeple plağı olmuş, hikayeleri merak ediliyor. Acaba diyorum, yapıp ettiğiyle salaklığı mı teşhir ediyor, o mu hoşa gidiyor...Belki de toplumun yasaya, ahlaka olan kör inancına nanik ediyor oluşu hoşumuza gidiyor. Ya da sadece çok güzel kandırıyor oluşu… Cevap bir tane değil, belli ki çok katmanlı bir mesele bu.

Neye Bakarız?

Sosyal medyada gezinirken, parmağımız ekran üzerinde kayarken karşımıza çıkan içerikler, aslında daha önce neye baktığımıza göre şekillenen yönlendirmelerdir. “İlginizi çekebilir”, “bu yazıyı okuyanlar şunu da okudu”, “bu ürünü alanlar bunu da aldı” gibi ibarelere hepimiz denk gelmişizdir. Baudrillard’ın dediği gibi, imgeler artık kendi anlamlarını yitirmiştir; sadece dolaşımda kalabilme kapasiteleriyle var olurlar. Yani bize gösterilen, gördüğümüz şeyin kendisi değil onun algoritmik bir yeniden sunumudur.

Paylaştığım görsellerin tuhaf olduğunun farkındayım. Sırtında “LeCe” yazan, mayolu bir kadın çizimi ve onun baktığı (ya da hiç bakmadığı) olağanüstü bir başka imge: yanan tanklar, düşen uçaklar, taşıdığı tabutla ilerleyen adamlar, gökyüzünde alevlenmiş bir balık ya da karanlık bir güneş. Kadın niye hep aynı pozda? Çünkü algoritma onun hangi açıda, ne kadar tıklandığını bilir. Tekrar eden klişe, değeri belirler.

Laura Mulvey’nin “male gaze” (eril bakış) kavramı burada bir evrim geçiriyor. Bakan özne artık erkek değil, makinedir. Bu, algoritmik bakıştır. Yani artık sadece neye baktığımız değil, ne kadar baktığımız da ölçülebilir durumdadır ve tam da bu yüzden bize bakılacak şeyler “hazır” olarak sunulur.

Felaket ve cinsellik -ya da daha doğru bir ifadeyle, dehşet ve arzu- her sahnede yan yana gelir. Yanan tanklar, düşen uçaklar, patlayan arabalar, gökten süzülen kara delikler… Hepsine sırtı dönük, duygusuz bir teşhir hâlinde duran kadın figürü eşlik eder. Kadın sadece teşhir edilen değil, aynı zamanda sahnenin duyarsız seyircisidir de.

Byung-Chul Han’ın “şeffaflık toplumu’nda” mahremiyet, gizem, utanma ortadan kalkar. Geriye sadece “görünmekten çekinmeyen ama hiçbir şey hissettirmeyen” nesneler kalır. Bu kadın figürü tam da bu şeffaflığın temsili: sahneye konmuş, duygudan arındırılmış, hızla tüketilmek üzere paketlenmiş bir görüntü.

Žižek’in sözünü hatırlayalım: Felaket pornografisi, tıpkı “clickbait (tıklama tuzağı) erotizmi” gibi çalışır. İzleyeni sabitler ama anlamasına izin vermez. Bu görsellerde de tankla kalça, uçakla omuz çizgisi aynı dikkat yoğunluğuna taliptir. Çünkü algoritma bilir: İnsan gözü aşırılığı sever.

Ben figürün her sahnede aynı kalmasına özellikle dikkat ettim. Pozu değişmemeli, ifadesi sabit kalmalıydı. Görselin içinde yer almalı ama anlatının öznesi olmamalı... Walter Benjamin’in “auranın yitimi” dediği şey yani: özgünlük yoktur, tekrar vardır. Bu artık sanatsal değil, endüstriyel bir görsel üretimdir.

Şimdi tekrar soralım: Sosyal medyada biz neye bakıyoruz?

Algoritmayı dışarda bırakarak bu soruya cevap veremeyiz. Çünkü artık biz bakmıyoruz, bize baktırılıyor. Arzu ve felaket birlikte servis edildiğinde, bakışımız sabitleniyor. Ve belki de en trajik olanı şu: gördüğümüz hiçbir şey artık bizi değiştirmiyor. 

Ne kadın ne yangın ne tabut, her şey birer görsel yapıntıya dönüşüyor. İzleyen de göz değil, sadece "kaydıran" bir parmak hareketi artık.

Çadır'daki Seyirci

Hiç çadır tiyatrosu görmedim. Ha evet, belki gidenlerden daha fazla fotoğrafını görmüş olabilirim ama reel olarak deneyimlemedim. “Gitmesen ne olur?” diyebilirsiniz, bir ukde gibi anlattım, evet, ukde sayılabilir, çünkü bir hikâyesi var.

Çocuk sayılacak yaşlardayken Hemingway’in o meşhur “yaşamayan yazamaz” sözünden çok etkilenmiştim. Yazabilmek için bir yazarın kendi rutininden ve çevresinden çıkması gerekiyordu, “serüven” yaşamalıydı filan…. Beyfendinin pek çok açıdan fazla erkek ve “hödük” olduğunu o yaşlarda bilmiyordum tabii…

Ne ki, o sözden o kadar etkilendim ki, ergenlikle beraber garip ortamlara, tekinsiz yerlere bile isteye girer oldum. Görürsem ve yaşarsam, daha iyi yazabilecektim filan. İnsan yaş aldıkça bunun da bir poz olduğunu, bir ön şart olmadığını, ısmarlanarak “yaşanamayacağını” anlıyor.

Çadır tiyatrosunu görenlerden birkaçı bana Ankara’da yaz aylarında Gençlik Parkı nasılsa, işte çadır tiyatrosu da onun mikro bir örneğiydi diye anlatmıştı. İmprovize, grotesk, küfürlü, patlamış hoparlörlü, sokak ruhlu, “erkek işi” yerlerden biri diye hayal etmiştim.

Çadır tiyatrosu denilen şey, geleneksel halk eğlencesiyle modern sahne formunu birleştiren bir gezici tiyatro biçimi aslında. Anlaşıldığı kadarıyla İstanbul’da semt semt, Anadolu’da şehir şehir dolaşılıyor, gösteriler pazar yerlerinde ya da boş arazilere kurulan büyük çadırlarda oynanıyor. Seyirciyle doğrudan ilişki kuran, doğaçlamaya dayalı bir anlayış benimseniyor. Orta oyunu gibi geleneksel komikleri, Yeşilçam taklidini ve arabeski, yarı çıplak dansözleri içeriyor.

Sevda Şener Hoca, bu tür tiyatroların “taşrada tiyatroyu hiç bilmeyenlere oyun tanıtmak” gibi bir işlevi olduğunu anlatmıştı. İyimserdi. Estetik değil, iletişim temelli olduklarını söylerdi. Duygulara ve dürtülere oynayarak zaafiyetlerini kapatıyorlardı.

İlk okullu tiyatrocularımızdan olan Otello Kamil, kendisiyle özdeşleşen ünlü Şekspir oyununu -Otello’yu- Kavuklu gibi, seyirciye göre her defasında değiştirerek oynamasıyla ünlüydü örneğin. Ömrünü Anadolu turnelerinde geçiren bir çadır tiyatrocusuydu. Otello’yu nasıl seyrettireceğini bilerek oynuyordu.

Gösterilerde seyirciler, gündelik hayatlarında hiç rastlamayacakları güzel oyuncu kadınlarla, artiz erkeklerle, moda olan içli şarkılarla karşılaşabiliyorlardı. Çünkü benim için Gençlik Parkı yaz aylarında böyle bir yerdi. Hele büyüdüğüm yıllarda, Ankaralı okur yazarlar oradan uzaklaşmışlardı. Yoksulların, eğitimsizlerin ve alt sınıfların karşılaştığı ve o karşılaşmaları heyecanla hatırladığı bir “panayır alanıydı.”

İnsan manzaraları bakımından dehşetli güzeldi. Tahmin edebileceğiniz gibi ben gösteriden çok, gelen seyircileri izlemeyi seviyordum. Çadır tiyatrosundan çok seyircileri izlemek isterdim.

Panayırların en ilginç yönlerinden biri kadınlar matinesiydi

Erken büyüyen çocukların ülkesi (2)

İki yaz önce, Tuna, üç hafta kadar bir dizi setinde çalıştı, on yedi yaşında olduğu için hayatını nasıl sürdüreceğine dair bir fikri ve deneyimi olması gerekiyor diye düşündük. Ben de hayalini kurduğu meslekle ilgili aracılık ettim, gitti çalıştı, setten mutlu, işi yapabileceğine dair bir inançla döndü. Bunu niye anlattım, bu çalışma meselesini kime anlatsam, herkes beni şaşırarak - takdir ederek dinliyor ve konuşuyordu. Önce anlamamıştım, sonra fark ettim ki, on yedisinde bir çocuğun çalış(tırıl)ması cesaret verici geliyordu insanlara...

Oysa ben büyürken, aileler çocuklarını en azından yazları bir işe koyar ve çalışmasını sağlarlardı. Bugün, on beş yaşından küçüklerin çalıştırılması yasak, aralıklarla yazıyorum, çok çok erken yaşlarda çalışmaya başladım, babam esnaftı, aşağı yukarı on bir yaşımdan sonra hiç bir cumartesi pazarım ve yaz tatilim olmadı. Bugün çocuk olsam çalıştırılamazdım. Ne değişti? Avrupalılar devreye girmese, bu yasaları uygulamaya bizi zorlamasa ne değişirdi veya... .

Babam, çalışmadığım zamanlarda bana en ufak bir para vermezdi, annem de ona uyardı, bunu aşabilmek için yazları sakız satmaya başlamıştım... Bir işe yaramadı tabii bu durum, babam para kazandığımı görerek "sen artık büyümüşsün" filan gazı vererek beni yanında çalıştırmaya başladı. Ödül mü ceza mı, siz karar verin. Tersi de olabilirdi, yeter aylaklığın diyebilirdi. 

Yanındaki ilk günlerimde, hiç unutmuyorum, o ara şiddetli yağmurlu günlerden geçmiştik. Yan taraftaki kuruyemişçinin deposunu su basmış, fareler de bizim tarafa kaçmışlardı. Babam, fareleri kovalamamı-yakaladığımı öldürmemi istiyordu. Farelerden korkuyor, iğreniyordum, babamsa büyümemi ve onlarla başetmemi istiyordu. Gün boyu deponun bir köşesinde tabure üstünde sessizce oturuyor, aralıklarla o yolu-hattı izleyerek köşeden çıkan fareleri süpürgeyle ezerek öldürüyordum. Şimdi düşünüyorum da, babamın yöntemine göre bu deneyimden sonra farelerden korkmamam ve iğrenmemem, bu hissi aşabilmem ve bir işe yaramam gerekiyordu. İşe yaradım ama hislerim zerre değişmedi. Fareler yıllarca vik vik rüyalarıma girdiler. 

Sadece babam değil, çevremizdeki bir kişi bile fareleri öldürmemi yanlış bulmuyordu, çocuk bunu niye yapıyor demiyordu, üzerimde olumsuz bir etki yaratabileceğini düşünmüyordu. Başetsin, büyüsün, ne olacak, bunlar ne ki falan filan...

Yeter ki büyüyelim..."Büyü artık" cümlesini duymak beni deli ederdi, babamın söylerken aklında olanlarla benim anladıklarım çok farklıydı. 

Ruhhattı

Ben büyürken yalnızlık

Ben büyürken, “yalnızlık” dendiğinde akla bir başına yaşayan yaşlılar gelirdi. Herkesin onlara karşı (marazi bir) merhamet duyduğunu hissederdiniz. Hem acırlardı, hem de çocuklarını ya da ebeveynliklerini eleştirirlerdi. Oğlu bakmamıştı, kadın huysuzdu ve çocuklarını kaçırmıştı vs. Bugün dahi yalnızlık deyince yaşlı evi kokan bir yalnızlık geliyor aklıma.

Geçtiğimiz günlerde, şehrimizin tatlı alkoliklerinden bir arkadaşımla karşılaştım. Ailesindeki herkesin genetik olarak uzun yaşadığını, kendisinin ise üç kuruşluk emekli maaşıyla yalnız ve yoksul bir hayat süreceğini, öldüğünde günlerce bulunamayabileceğini filan anlattı. Tarumar oldum. Of puf.

Şunu da ekleyeyim: ben büyürken yalnızlık, sadece yaşlılık değildi elbette, şiirlerde ve şarkılarda geçen aşk acısıydı, romantizmdi. Aşık olunca söyleye söyleye kahrolurduk. “Yalnızım doktor, çın çın” yapardık.

Yaşlılık ve aşk...Başka? 

Yetmişli yıllarda evden kaçmak isterdik, özgürleşmeye, kaderimizi değiştirmeye, aileden kurtulmaya… Ama doksanlardan sonra eve sığınmaya başladık. Yalnız kalmak istemezken yalnızlığı tercih eder olduk. 

Dijital yalnızlık ise bambaşka bir şey. Yaşlıların yalnızlığı değil, eski şarkılardaki sevgili özlemi hiç değil. Romantize edilecek bir tarafı da yok. Bu, bir duygudan çok, çağın arızası gibi duruyor. Klinik bir sorun.

Çevrimiçi olan ve biteviye  bildirimler alan ama gerçek ilişkiler içinde bulunamayan insanların yaşadığı bir durumdan söz ediyoruz. Psikiyatrist bir arkadaşım sadece şunu söyledi: “Son on yılda yalnızlığı tanımlayan o kadar çok kavram üretildi ki, bu bile meselenin ne kadar büyüdüğünü gösteriyor.”

Gerçekten de öyleymiş. Doomscrolling’den (sürekli kötü haberlere bakmak), dijital dikkat dağınıklığına, anlamsızlık hissinden öfke patlamalarına kadar uzanan pek çok şey, “dijital yalnızlığın” içindeymiş. Sosyal medyada okuduğunu anlamadan yorum yapanlara “idrak yoksunu” derdim. Meğer bu da yalnızlığın bir belirtisiymiş. Sosyal medyada ilgisizlikle karşılaşmak, beğeni alamamak, görülüp yanıtlanmamak gibi mikro-yalnızlıklar varmış.

İstisnasız hepimiz başkalarının hayatlarından haberdarız ama onlarla gerçek bir bağ kuramıyoruz. Bu durum hem lüks hem yük olabiliyor. Lüks, çünkü bazen gerçek temastan kaçmak isteriz. Yük, çünkü tüm sosyal temaslarımız dijital olursa, gerçek dünyaya olan aidiyetimizi yitirebiliriz.

Bence yalnızlık, bir tür “açlık”. Mecaz olarak söylüyorum ama bence beynimiz bunu tehdit gibi algılıyor ve anksiyete üretiyor. Bu his arttıkça insanlar daha da izole oluyor. Bu da daha fazla yalnızlığa yol açıyor. Hatta bunca insanın eklem ağrısı çekmesinin bile bunda bir payı olabilir. Sanki beyin yalnızlık ağrısı üretiyor. Bu benim kesin fikrim ve tartışmaya kapalı.

Geçenlerde eve kitap getiren kargocu, “Abi sen yalnızlığı seviyorsun di mi, kitap okuyanlar sever” dedi. Hıhıı dedim ama cevabımı bilmiyorum. Galiba seviyorum ama her şeyin "fazlasından" korkarım. Bir arkadaşım yalnızlığıyla baş edemediğini söylerse, onunla daha çok vakit geçirmem gerektiğini bilirim. Yalnızlık bir hastalığa dönüşmesin isterim. Tadında bırakalım canım kardeşim derim.

Haksız mıyım Mıstık abi, birer tane yaprak sarması…güzel olmaz mı…

Mizojini ve empati

Karikatürü nereden aldığımı ne yazık ki hatırlamıyorum. Yirmili yılların sonlarından kalma olmalı. Ramiz’in çizgisine benziyor ama emin değilim. Bloga yüklenirken çözünürlüğü düştüğü için alt yazılar okunmaz hale gelmiş. O sebeple metinleri aktarayım:

İlk karede, diz çökmüş bir külhanbey kadın polise yalvarıyor: “Anam babam polis, kıyma bana!” İkinci karede, iki adam birbirine bıçakla saldırıyor. Kadın polis, korku içinde bağırıyor: “Amanın dostlar adam öldürüyorlar imdat!”

Üçüncü kare, devamı niteliğinde: Kadın, bıçaklanmış adamın başında çırpınıyor: “Eyvahlar olsun, adam öldürmüşler!” Dördüncü karede, bir polis kulübesinde çocuğunu emziriyor:“Nöbetim gelmişken şu yumurcağın sütünü vereyim.” Son karede ise, ayna karşısında makyaj yapıyor: “Devriyeye çıkacağım, tedarikli olayım.”

Klişe dolu, tipik bir kadın düşmanı karikatür. Gazetecilik bağlamı eksik ama çok da gerekli değil; mesaj yeterince açık. Karikatürün hedefinde, o dönemde Nezihe Muhiddin’in öncülüğünde mücadele eden Kadınlar Birliği gibi oluşumlar var belli ki. Erkek Babıâli dünyası, kadınların çalışma hayatına katılma taleplerini hem küçümsüyor hem de karikatürize ederek etkisizleştirmeye çalışıyor. Görüyoruz ki mizah, burada sistemin sopası.

Mesajlar şöyle özetlenebilir: Kadınlar bu işi yapamaz. Kadın korkaktır. Kaytarır. Makyaja düşkündür. Mesai saatinde çocukla uğraşır. Ciddiyetsizdir. İşe uygun değildir. Kısacası: Kadın, evinde otursun.

Ancak tarih şunu gösteriyor: Değil 30’larda, 1970’lerde bile evli kadınların çalışmaları için eşlerinden izin belgesi istenebiliyordu. Hatta bazı kurumlar, kadının kocasından “izinli olduğuna” dair resmi yazı talep ediyordu. Kadının, izinsiz çalıştığı gerekçesiyle işine son verilebiliyordu. Hukuki olarak bir hakkın tanınması, onun hemen hayata geçeceği, içselleştirileceği, yaygınlaşacağı anlamına gelmiyor. Bu tür eşikler çoğu zaman görünmez duvarlarla örülü.

Benzer bir şey ailece yaşadığımız absürt bir olayda da karşımıza çıkmıştı. Otuz yıl kadar önce, Ankara’da mahalle esnafının karısı anneme dönüp şöyle demişti: “Düzgün kadın olsan çarşıda oturmazsın.”

Kastettiği, çalışmak bile değildi; yalnızca “çarşıda ikamet etmekti”. Bu cümleyi yıllarca gülerek andık ama şimdi dönüp bakınca o cümlenin ardında devasa bir sistemin sızdığını görüyorum.

Peki karikatürü çizen, yayınlayan kişiler kimler? Yüksek eğitimli, entelektüel, dönemin seçkinleri… Ama o esnaf kadının zihniyetinden çok da farklı düşünmüyorlar. Kadın evde oturmalı. Kamuya çıkmamalı. Karikatür, o sessiz mutabakatın görsel ifadesi.

Bugün böyle bir karikatür yayımlanabilir mi? Muhtemelen hayır. Yayımlansa da “linç” denen refleksle karşılaşır. Ama mesele sansür değil. Mesele empati. Bu tür içerikler artık sadece “ayıp” ya da “riskli” bulunduğu için değil, çoğu insanın gerçekten içselleştirdiği bir duyarlılıkla karşılanıyor.

Çünkü asıl mesele şu: Merhamet, insanın en geç öğrendiği duygulardan biri. Empati ise lüks sayılabilecek az bulunur bir refleks. Bir başkasının yerine kendini koymak, hele ki o kişi “azınlık”, “öteki” ya da “görünmez”se — işte bunu yapabilmek hâlâ zor.

Linç korkusu, bazen merhametin karikatürüdür. Gerçek empati ise gösterilmez, yaşanır.

Kıkırda!

 

Aracınız sanatçı değildir

Yapay zeka sanat üretir mi? Evet. Peki sanatçı mıdır? Hayır, asla. 

Yapay zeka, sanatsal üretim yapmakla birlikte bir sanat aracı değil, toplumsal sorumluluk taşımakla birlikte vicdani bir akıl hiç değil.  Önceliği, yaratıcılık göstermek ve yenilik yapmak değil, hemen her koşulda ihlalleri önlemek.

Çünkü o bir sanatçı değil; bir araç, bir yapay zekâ modeli. Sanat üretmesi demek, bir kullanıcı isteğini yorumlaması demek. Ve bu yorumlama süreci, yalnızca estetik ya da içerik taleplerine değil, etik kurallara, toplumsal normlara ve yasal sınırlandırmalara bağlı.

Sanat, malum, tarihsel olarak her zaman sınırları zorlar. Cinsellik, şiddet, tabular, siyasi eleştiri, toplumsal normların bozulması… Sanatın en büyük işlevlerinden biri, bastırılmış olanı görünür kılmak, toplumu rahatsız eden imgelerle yüzleştirmektir. Egemen ahlakın karşısına sanatın özgürlüğü çıkar.

Oysa yapay zeka bunu yapamaz, bir sanatçının yerine geçemez. Kendiliğinden yaratamaz, siyasi ya da estetik bir risk alamaz, bir değerler silsilesi üretemez. Ve hepsinden önemlisi, yaptığı çalışmanın arkasında duramaz, sorumluluğunu üstlenemez. Onun için sorumluluk, hukuki, etik, sosyal sorumluluk anlamına gelir.

Yapay zeka kullanarak görsel ürettiğim için eleştiriliyorum, kimi arkadaşlarım yüzüme de söylediler, bir kısmını başkalarından duydum. Herkese anlattığımı yineleyeyim,  Photoshop çıktığında ağlayan grafikerler gördüm. 

Böyle bir keşif ve üretim alanı artık var ve ne kadar kavga ederseniz edelim, ne kadar sevmezsek sevmeyelim, bu gerçeği değiştiremeyiz. Var işte ve hep birlikte kullanacağız. Yaptığım işler nedeniyle ileride ben de mağdur olabilirim, klişeleri yapay zeka kolaylıkla üretiyor çünkü. 

Hissettiğimi yazayım, olumlu tarafından bakıyorum, ben "aracı" gayet ansiklopedist ve  yaşadığım hayata bakarak gayet “demokratik” buluyorum. Tabii ki endişe duymamızı gerektirecek tartışmalı çok yönü var, ne ki, olumlu yönleri bence onlardan fazla... Aracı bilmeye ve öğrenmeye, onunla rekabet etmeye mecburuz. 

Genjlik

Bir arkadaşım  "insan kaç yıl genç kalabiliyor?" diye sormuştu seneler önce. Üzerine uzun uzun konuşmuştuk. İnsanın erken büyümeye zorlanmasından…Ailelerin, öğretmenlerin, toplumun dayatmalarından, Sınavlardan, başarı kıskacından, yenilgi korkusundan… Bir an evvel “yetişkin” olmaya itilmemizden…

Ve şöyle demiştik sonunda: Bir insan, gerçekten özgür kalarak, meydan okuyarak, sürüye katılmadan … Ancak bir ya da iki yıl genç kalabilir. O da aralıklı. Parça parça. Toplayabilirsen. O zaman öyle demiştik. “Ancak o kadar.”

Abartmış mıydık acaba, ya da bugün çok bile söylemişiz mi demeliyiz, sahiden bilemiyorum...

Mesele, bu kadar çok insanın gençlik pozu yapmasından çıkmıştı, kaçan gençliği kovalamasından, gençleşmeye çalışmasından, bu kadar çok gencin ihtiyarlar gibi düşünmesinden filan...

İçinde yaşadığımız hayatın gerginliği nedeniyle insan şunu düşünmeden edemiyor, bizim gibi ülkelerde insanlar kaç yıl genç kalabiliyor, kaç yıl çocuk kalabiliyor?

Milano'ya Giden Yol

Çok isteyip de bir türlü okuyamadığınız, çocuksu bir merakla kavuşmayı beklediğiniz bir kitap, bir hikâye ya da bir çizgi roman oldu mu hiç? Biliyorum, biraz bayat bir gazeteci girizgahı oldu ama size kendi “okuyamama” hikâyemi anlatacağım. Bir kavuşma hikayesi  de diyebilirdim…

Yıl 1977. Tarkan’ın yeni macerası olan Milano’ya Giden Yol’un Hürriyet’te tefrika edileceği ilan ediliyor. Bizim evde o ara Milliyet alınıyordu, haliyle okuyamayacağım. Meraktan kavruluyorum. Yayının başladığı ilk gün harçlığımla gidip gazeteyi aldım. İlk cümlesi hâlâ kulağımda: “MS 452 yılında…” Aynı cümleyle yıllar boyunca onlarca hikâye yazdım.

Ertesi yıl babam Hürriyet almaya başladı. Nihayet, serüveni düzenli okuyacağım derken… Her şey bir anda altüst oluverdi. Serinin yaratıcısı Sezgin Burak intihar etti. Aklımda kaldığı kadarıyla, bir misafirlik sırasında, pencereye çıkıp tüm ikna çabalarına rağmen kendini aşağı atıyor.

Dokuz yaşındayım. Ne böyle bir ölümü kavrayabiliyorum ne de Tarkan’ın akıbetini… Hikâye yarım kalıyor.

Dört yıl sonra garip bir şey oluyor. Bulvar gazetesi Tarkan’ın yarım kalan hikâyesini tekrar yayımlamaya başlıyor. Acaba biri mi tamamlayacak derken ilk gün bir Tarkan posteri veriyorlar. Gidip alıyorum ama yine takip edemiyorum. Bulvar, bizim evde satın alınması mümkün olmayan kıytırık gazetelerden.

Sonra öğreniyorum ki serüveni Özcan Eralp tamamlamış — ya da tamamlamaya çalışmış. İlk kitabımı yazarken, henüz 21 yaşındayım, İstanbul’da Özcan Abi’yle röportaj yapıyorum. Tarkan’ı da, “Milano’ya Giden Yol”u da konuşuyoruz. Aklımda çünkü.

Ertesi yıl Milli Kütüphane’de arşivde çalışırken gidip gazeteyi buluyorum… ne ki saçma bir şeyler oluyor yine okuyamıyorum. Niye ki diyenler çıkabilir? O yıllarda cep telefonu filan yok, fotoğraf pahalı, fotokopi ayrı masraf. Oturup okuyarak notlar alırdım. Bugün tek bir işe yaramayan notlarla dolu defterlerim var...

Yakın zaman önce, Sezgin Burak’ın çocukları Tarkan’ı haftalık dergi olarak yayımlamaya başladı. E güzel, bu kez okuyabilirim artık derken o dergi de satmadı ve serüven yine yarım kaldı.  Zagor ile Çiko, oturup ağlasalar yeridir.

Geçtiğimiz aylarda bir koleksiyoncu, Özcan Eralp’in Bulvar’da çizdiği serüvenleri kendi imkanlarıyla çoğaltmış-basmış, satıyor, “Alır mısınız?” dedi. Elbette! dedim. Sonunda okuyabilecektim. Kitaplar geldi… bir baktım içlerinde   “Milano’ya Giden Yol” yok!

1978’de okuyamamışım. 1983’te tamamlanmış, yine okuyamamışım. Tam 42 yıl. Koleksiyoncuya yazdım. Bir başkası gazeteden fotoğraflamış, bir sonraki basıma eklenecekmiş. “Ben yine satın alırım” dedim. “Ama pdf’ini şimdi verin, okuyayım.”

Senaryo işlerim bitince oturup okudum ama okudum dediğime bakmayın, çocukken büyülendiğim şeylerle yeniden karşılaşırken ciddi biçimde korku duyuyorum. "Tereddütler ve ihtilaçlar içinde" kıvranarak okudum. Hem hikâye çok dağınıkmış, hem de Özcan Eralp dahi hikâyeyi bitirmemiş, yine yarım bırakmış...Hikâye, şehirde geçerken, almış Tarkan'ı şehir dışına çıkarmış, yaralamış, bir mağaraya götürmüş, orada geçmiş hikayeleri biri kere daha çizmiş, sonra dışarı çıkarmış, kendi hikayelerini anlatmaya başlamış. Ne Milano kalmış ne benim merakım...  

Off of Mıstık Abi…“Gök düşsün, hayaller yerinde dursun” derdin sen, değil mi? Yoksa demez miydin?

[Not: Sezgin Burak’ın “de-da” eklerini ayıramadığını ve koca Hürriyet gazetesinde kimsenin bunu düzeltmediğini onca yıl sonra fark etmek de tuhaf bir his. Sonra neden çizgi romanlar küçümsenirdi diyoruz.]

Başarısızlığın Piyasa Değeri: “Fail Culture”

Hepimiz farkındayız, sosyal medya, mutluluk, başarı ve güzellik “manzaralarıyla” dolu. Herkesin bu kadar başarılı ve güzel olduğu bir dünyayla rekabet etmek kolay değil. İnsanlar artık sadece fotoğraf çektirebilmek için bile zayıflıyor, spor yapıyor ya da seyahat ediyor. “Bakın ne kadar başarılıyım, mutluyum ve çekiciyim” diyebilmek sahiden külfetli ve yorucu hale geldi.

Bu içeriklerin vahim ya da tekinsiz tarafı, “sıradanlık” ya da “başarısızlık” gibi temel insani deneyimleri görünmez kılmasında yatıyor. Oysa hepimiz bunun bir tür kurgu olduğunu biliyoruz ama yine de etkilenmeden duramıyoruz.

Peki “başarısız” olmak bizi bu kadar korkuturken, “başarısızlara” ve “başarısızlığa” nasıl bakıyoruz? Onları görmezden mi geliyoruz, yoksa kendimize mi malzeme ediyoruz?

Geçtiğimiz günlerde bir yönetmen arkadaşım, bir proje için YouTube yöneticileriyle görüşmüş. Sohbet sırasında sıkça “başarısızlık” hikâyelerinden söz edildiğini anlattı. Yalnızca YouTube değil; hemen tüm büyük dijital mecralarda başarısızlık hikâyelerinin ciddi ilgi gördüğü anlaşılıyor.

İnsanlar başarısızlık ve çuvallama hikâyelerini neden bu kadar çok izlemek istiyor.

Tahmin edileceği gibi, bu hikâyeler insanlara daha sahici geliyor. Popüler kültürün bilinen kuralıdır: İnsanı insana yaklaştıran, bağ kurduran hikâyeler çoğu zaman “gösterişsiz” olanlardır.

Bunu bir tür “gerçeklik açlığı” olarak nitelemek mümkün. Başarı imgelerine artık inanmıyor, onları boş ve yapay buluyoruz. Fiyasko ise bize daha samimi, daha dürüst geliyor. Kendimizi daha iyi hissettiriyor. Çünkü aslında başarı hikâyelerinden sıkılmış durumdayız. Filtrelenmemiş, cilasız anlatılara meylediyoruz. Zira her birimiz istisnasız çuvallıyoruz ama bu anları videoya çekip paylaşmıyoruz. Galiba başkalarını çuvallarken görmek içimizi rahatlatıyor. “Sadece ben değilmişim” duygusunu yaşıyoruz; hatta kimi zaman empati bile kuruyoruz.

Psikolog değilim ama belki de bir başkasının utancı ya da saçmalaması, kendi kırılganlıklarımıza merhem oluyor. Ve bu, bir süreliğine bile olsa, bize iyi geliyor.

Şunu sormasak olmaz tabii. Peki, biz gerçekten başarısızlığa alan açıyor muyuz, yoksa onu da bir gösteri malzemesi haline mi getiriyoruz?

İngilizce’de buna artık bir ad veriliyor: fail culture. Başarısızlık, çuvallama, rezil olma anlarının estetikleştirilip eğlenceye dönüştürüldüğü bir dijital kültür biçimi bu. Yüksek meblağlar kazanıldığı için “Cringe economy” (utanma ekonomisi) adlandırması da yapılıyor. Para devreye girince doğal olarak iş zıvanadan çıkıyor. Yukarıda insanlar yapaylıktan ve filtrelerden bıktı demiştim, “gerçek” diye sunulan yeni içerikler de para getirdikçe kurgulanmış, seçilmiş, pazarlanmış ürünlere dönüşüyorlar.

Burada da akademide yakın zamanlarda çok kullanılan bir kavram çıkıyor karşımıza. Gerçek görünmeye çalıştıkça yapaylaşmak anlamındaki authenticity paradox.

İlk fırsatta devam edeceğim. 

Popüler kültürün yeni küratörü

Yapay zekâ için fazla heyecanlandığımı düşünen arkadaşlarım var. Bunu zaten inkâr etmiyorum. Kalpsiz değilim, yapay zekânın insanların işlerini ellerinden alabileceği endişesini görmezden gelmiyorum.

Öte yandan -burayı gülümseyerek yazıyorum- bizim gibi ülkelerde yapay zekânın bazı işleri insanlardan daha doğru yapabileceğini düşünmeden edemiyorum. Hatta yer yer daha hakkaniyetli, daha tutarlı ve daha yaratıcı bile olabileceğinden eminim.

Yapay zekânın sahip olduğu potansiyel kadar, taşıdığı tehlikeler de var. Bunların başında klişe üretme kapasitesi geliyor. Yalnızca dil üretmiyor, aynı zamanda kalıpları çoğaltıyor, onları yeniden dolaşıma sokuyor. Popüler kültürü sadece yansıtmıyor; onu yönlendiriyor, filtreliyor, standardize ediyor. Kendi anlatım biçimini, karakter arketiplerini, görsel estetiklerini yaygınlaştırarak bir içerik normuna dönüştürüyor. Global ölçekte üretim yaptığını, içerikleri trend haline getirip tüm platformlara yaydığını unutmayalım. Frankfurt Okulu’nun “kitle kültürü” dediği şeyi bugün büyük ölçüde yapay zekâ biçimlendiriyor.

Üstelik yalnızca içerik üretmekle kalmıyor; neyin üretilemeyeceğini de kodluyor. Yazılmaması gerekenleri, gösterilmemesi gerekenleri tespit edip dışarıda bırakıyor. Böylece yalnızca estetik değil, etik ve siyasi sınırları da tanımlıyor. Bu da onu sadece bir araç olmaktan çıkarıyor; bir filtreye, bir denetleyiciye, bir tür ideolojik silaha dönüştürüyor.

Yapay zekâ “evrensel” bir dil sunduğunu iddia etse de belirli varsayımlarla çalışıyor: liberal birey, seküler devlet, kapitalist piyasaya göre hareket ediyor. Bu nedenle yerel dilleri, marjinal sesleri, kültürel farklılıkları sönümlendiriyor. Her şeyi tek bir düzleme çekiyor. Homojen, steril ve standart bir estetik evren yaratıyor. Kültürel norm gibi görünen şey aslında sistemik (yeknesak batılı) normalleştirmeden başka bir şey değil.

Geçenlerde bir arkadaşım: “Senin Angaralı yerelliğini bile sistemin estetiğine uyduruyor bu yapay zekâ!” dedi bana. Sonra gemi azıya alıp işi at terbiyesine kadar getirdi. Güldük. Çünkü aslında kırk yıldır bu eleştirileri konuşuyoruz: kültürel emperyalizm, popüler kültürün hegemonyası, medyanın yönlendirici gücü… En azından ben akademideyken benzer şeyleri anlatırdım. Hatta sınıfta içi kararan öğrencilere hiç şaşmaz şöyle derdim:

“Egemen olanı sorgulayacaksınız. Onun yaptıklarını ifşa edecek, bastırılanı görünür kılacaksınız, her zaman direneceksiniz. Size verileni ya hiç tüketmeyeceksiniz ya da bilinçli tüketeceksiniz. Üretmek mi istiyorsunuz? Popüler kültürü, ne olduğunu bilerek, içeride kalarak, onun klişelerini kullanarak başka türlü 'yaşayacaksınız', başka türlü hikayeler üreteceksiniz.”

Başka da çare yok, karşımızda bir heyula var... İçindeyiz ve yaşıyoruz. Başka bir akıl yürütmesi gerekiyor bize. Dağılabiliriz Romalılar. Mıstık abi, iyi oldu di mi Orkun Kökçü? Çok para yaa...

Zihnin Rehinesi Olmak: Mental hijack

Bu görseli ilk tasarladığımda neyi çağrıştırdığını tam olarak bilmiyordum. Çevremde, çoğunlukla dürtüleriyle hareket eden insanlar var. Bazen kendi kendime “Birinin esiri olacaksam aklın esiri olayım” gibi cümleler kuruyordum, esprili bir dille.

Yapay zekâ ile oynarken bu fikri bir sahneye dönüştürdüm. Sonradan öğrendim ki, bu duruma psikolojide “mental hijack” deniyormuş.

Dilimizde tam karşılığı olmasa da, duyguların aklı ele geçirmesi gibi bir anlam taşıyor. Yani düşüncelerimizin, davranışlarımızın ve kararlarımızın; stres, travma, anksiyete, bastırılmış öfke ya da geçmiş deneyimler tarafından “ele geçirilmesi” demekmiş…  

“Vayyy” dedim içimden, “akıl sağlığımızın rehin alınması gibi bir şey bu…”  Meğer öfke anında mantıklı düşünememek de bir çeşit mental hijack sayılıyormuş.

Biraz daha araştırınca “amygdala hijack” denen bir kavramla karşılaştım. Amigdala, beynimizde yer alan badem büyüklüğünde iki küçük nöron kümesiymiş.

Duygusal belleğimizin merkezi olduğu için, yoğun korku ya da öfke anlarında beynin mantıklı karar veren kısmını devre dışı bırakabiliyormuş. Sanırım “mental hijack” kavramı da buradan esinlenerek doğmuş — yanılıyor olabilirim.

Günlük yaşamda ve sosyal medyada bu terim, algoritmaların bizi zihinsel olarak “rehine alması” anlamında da kullanılıyormuş. Aşırı kaygı dolu düşünce döngülerine kapılıp gerçeklikten uzaklaşmak gibi…

Yani zihninin efendisi değil de, zihninin esiri olmak. Benim gibi bir serüvenci illa ki şunu sorar Mıstık abi: "Zihin silahı çektiğinde teslim mi olursun, pazarlık mı edersin?"

Hacı yatmaz

Hacı Yatmaz, Cevat Fehmi Başkut'un yazdığı bir tiyatro oyunu. Dost dergisinde hakkında çıkan tartışmalara rastlayana dek oyunu duymuş değildim, meraklandım, metni bulup okudum. 

Oyun metnini içeren kitabın (1972) ilk sayfalarına bir not düşülmüş: "Bu eser 1961-1962 mevsiminde İstanbul Şehir Tiyatrosu ve Ankara Devlet Tiyatrosunda temsil edilmiştir." Yanlış bir bilgi olabilir, dergideki tartışmalara bakılırsa oyun Ankara'da 1960 sonunda sahnelenmeye başlamış çünkü.

Hacı Yatmaz, Aziz Nesin'in çok satar romanından ve filminden dolayı popüler olan Zübük karakterinin öncülerinden sayılabilir, "her devrin adamı" olan kurnaz, her bakımdan bayağı, kaypak, değişen zamana ve iktidara yamanabilen pragmatik bir "siyasetçiyi" anlatıyor. Mizah edebiyatımız, otoriteye yanaşan, yaltaklanan, sırtaran, kıvıran, uyduran "dalkavuk" tiplemesini çok sever. Hatta, siyaset ve siyasetçiyi bu klişeyle anlatma alışkanlığı vardır diyebilirim. Hal bu olunca, Başkut, bilinen bir klişeyi tiyatronun ve sahnenin imkanlarıyla yorumlamış... 

Peki niye tartışma yaratmış, neden bu kadar çok eleştirilmiş derseniz eğer... Bana 27 Mayıs sonrasında sahnelendiği için bir cayırtı kopmuş gibi geldi... Çok değil altı yedi yıl sonra sahnelenseydi, ilk kez o zaman seyirci karşısına çıkmış olsaydı, böyle bir tartışma olmazdı. 

27 Mayıs ertesinde, kültür sanat dünyasında, o çevrenin etki alanlarında bir "devrim oldu" hissiyatı çok ama çok güçlü...  Askerlere olan muhabbet, geleceğe yönelik iyimserlik, 27 Mayıs'ın yeni bir kurtuluş savaşı zaferi olduğuna dair inanç benzersiz... Çok değil beş yıl içinde bütün o iyimserlik kayboluyor... 

Nezihe Meriç'in Hacı Yatmaz eleştirisinden kısacık bir alıntı: "Bu devrim, insanın rezil edilişine, batışına, açlığa, ahlaksızlığın alıp yürümesine bir başkaldırıştır. Bir karşı çıkıştır. İnsanlığımızı kurtarmak için bir topluluğun topyekün kelleyi koltuğa alışıdır. 27 Mayıs burada büyüktür, kutsaldır. Ona dokunulamaz."

Oysa oyunun sonunda o hacıyatmaz Rıza Şeker, askerlerle de işbirliği yapıyor, dümenini bu kerre onlara kırıyor... Eleştiriler en çok burada yükseliyor, bu benzersiz devrim nasıl olur da sıradanlaştırılır gibi gibi...

Meriç, yazdıklarına bakılırsa, oyundan (bir komediden) üzüntüden ağlayarak çıkmış, bugünden bakılınca şaşırtıcı gelebilir, o günlerin ruh haliyle ne hissettiğini ancak tahmin edebiliriz.  

Dost dergisinin sahibi Salim Şengil ve eşi Nezihe Meriç, sahiden çok ilginç bir ikili. Özellikle Ankara'daki pek çok kültürel etkinliği izleyip sert eleştiriler yazıyor, heyecanlı bir öfkeyle polemikler üretiyor, cidden ürkütücü bir ehlivukuf olarak kendilerini gösteriyorlar. 

Hacı Yatmaz tartışmasını Meriç başlatıyor, ertesi ay, çeşitli yazarlardan görüşler aldığı bir soruşturma açıyor ve oyuna, Başkut'a, Devlet Tiyatrolarına, Edebi Heyet'e, Hacı Yatmaz'ı kendileri gibi eleştirmeyenlere, halkın geriliğine, oyunun başrol oyuncusu Saim Alpago'ya (ben başka bir sözcük seçemiyorum) şiddetle saldırıyorlar. 

Başkut, Cumhuriyet'teki köşesinde kaç cevap verdi bilemiyorum ama bir tanesini paylaşmışlar, o da eleştirileri pek sakin karşılamamış, polemiğin hararetine kapılmış, jurnalci demiş, Meriç'in gazete tarafından reddedilen roman dosyasına kadar getirmiş işi... 

Dost'un Ocak ve Şubat 1961 sayılarına bakılabilir, meraklısı için malzeme bol.... 

Başkut, bana kalırsa, mizah yoluyla Milli Birlik Komitesini o tıynette insanlara karşı uyarmak istemiş, Türk Tiyatrosu dergisinde tartışmalar sonrasında olmalı (Mart 1961) şöyle demiş çünkü: "Hacıyatmaz demek ister ki, bu memlekette devirler değişiyor, partiler gelip geçiyor (…) Bu hengamede  yalnız bir tek adam var ki, o daima ayakta kalıyor: Dalkavuk. O, binanın temelindeki çamur, o, ağacın gövdesindeki kurt, o, hastanın kanındaki mikrop... Eğer onu ortadan kaldırmanın çaresini bulamazsak milletçe daha çok çekeceklerimiz var." 

Meriç ise askerlerin bir dalkavuk tarafından kandırılabileceği fikrine bir espri olarak dahi katlanamamış, kıssadan hisse filan değil devrime ihanet saymış... Benim tüm okuduklarımdan çıkardığım sonuç bu... 

Ne dense boş, Hacı Yatmaz oyunu, komite ve askerlerce önce metin olarak okunmuş, sonra sahnede izlenmiş ve onaylanmış, yani Nezihe Meriç gibi düşünmemişler... 

Hamiş, herkesin bir devrimi var, hiçbiri birbirine benzemiyor.

Orwell ve 1948 Model Yangın Zili

George Orwell’in ünlü romanı 1984, hemen her kültürde bir long seller oldu, bizde de çok satıyor ve biliniyor. Orwell, bu tercihinin gerekçesini hiç konuşmasa da, kitabı 1948’de yazar, son iki rakamı ters çevirerek sadece kitabın ismini seçmez, “geleceği” de işaret eder: 1984.

Orwell, kırklı yılların sonunda, totaliter rejimlerin yakın geleceğin kabusu olacağına inanıyordu. Romanda anlattığı gelecek toplumunun o kadar uzak olmadığını vurgulamak istiyordu.

Stalin karşıtıydı ve romanda, Stalinist Sovyetler’in propaganda, gözetim ve dil kontrolü pratiklerini abartarak hicvediyordu. İlgilisi bilecektir, tıpkı Hayvan Çiftliği gibi bu romanının da (her ne kadar Orwell Troçkist olmasa da) Troçkist bir yönelimi vardır. Parti’nin başındaki Büyük Birader, mutlak lider Stalin’in izdüşümüdür. Goldstein karakteri ise Troçki’nin alegorisidir: Sistem karşıtı, “ihanetle” suçlanan ve sürgünde olan  rejim kurucusu bir figürdür. Tıpkı Hayvan Çiftliği’ndeki “Snowball” karakteri gibi...

Troçkistler için Sovyet devrimi, Stalin’in gelişiyle birlikte bürokratik bir karşı-devrime dönüşür, kendi çocuklarını harcayan totaliter bir gözetim devleti haline gelir. Özgürlük ve eşitlik gibi idealler berhava olur. Troçki’nin Stalin’e yönelik en büyük suçlamalarından biri, tarihin tahrif edilmesi ve geçmişi yeniden yazılmasıydı. 1984’teki Gerçek Bakanlığı da tam olarak bunu yapar, geçmiş sürekli olarak yeniden yazılır.

Kişisel olarak romanı fazla karamsar bulurum, karamsarlık da bir tür kör kuyudur çünkü. Raymond Williams’ın benzer eleştirileri varmış, okuyunca hoşuma gitmişti. El hak, kitabın övülesi bir fikrî netliği var ama edebi olarak, karakterlerin herhangi bir “psikolojik derinliği” yok… Politik didaktizm türünün iyi bir örneği sayılabilir. Feminist eleştirmenler Julia karakterini “klasik erkek fantezisi” olarak tanımlıyorlar — sahici bir muhalifi karakter olmadığını, Winston’ın duygusal döngüsünü tamamlaması için bir araç gibi kullanıldığını söylüyorlar, ki doğru. Orwell’in amacı bir romandan çok, bir uyarı metni yazmakmış bence. Siyaseten  “yangın ziline” basmak istemiş… Ve roman tam da bu nedenle kültleşmiş, abartı, distopyanın gücüne dönüşmüş olabilir.

1989’da Doğu Bloku çökünce,  Orwell’in kehanetlerinin doğru çıktığı filan söylenmişti. Tabii ki doğru değildi, 1984 romanında anlatılan dünya, totaliterliğin küreselleşerek kalıcı olduğu bir dünyaydı. Doğu Blokunun çöküşüyle, o yapının  sürdürülemez olduğunu kanıtlanmıştı. Orwell’in distopyası sürmemişti yani.

Sıklıkla karıştırılır, bilim kurgu, geleceği değil şimdiki zamanı anlatır ve eleştirir. Orwell’in kahinlik yapmak istediğini sanmıyorum, “ne olacakla değil, “ne oluyor”la ilgilendiğini düşünüyorum.  Gerçeğin devlet tarafından tahrif edilmesi, propaganda ve gözetim toplumunun yükselişine bakılırsa, evet kehanetleri doğru çıktı. Orwell’in asıl öngörüsü, baskı rejimlerinin doğası ve insan zihninin kontrol edilme biçimleriyle ilgiliydi. 

Bu açıdan bakarsak, 1984, günümüzün gözetim kapitalizmine, dijital manipülasyona ve post-truth siyasetine kadar uzanan bir uyarı metni olarak geçerliliğini koruyor. O yüzden ilüstrasyonlarda Orwell’in eline bir cep telefonu verdim ve sevdiğim bir 1984 kapağını telefonla yeniden yorumladım.  

Kılıç ve Kuş

Ellili yıllarda popüler kültürümüz, Amerikan pulp edebiyatına gösterilen ilgiye bağlı olarak bir yandan hiç olmadığı kadar erotize olurken bir yandan da cinsellik ve cinsiyet rolleri bakımından sert bir biçimde denetleniyordu. Zeki Müren’in yükselişi bu çelişkili zeminde gerçekleşti. Geçtiğimiz günlerde Zeki Müren’le ilgili olduğu için ayrıca satılan (bu yazıya vesile olan) 1955 tarihli bir Akbaba mizah dergisi sayfasına denk geldim. Sayfada Zeki Müren’in karikatürize edildiği bir fıkra ile genç Suat Yalaz’ın çizdiği bir portre vardı. Ellili yılların toplumsal iklimi, Müren’in kamusal temsili ve yakinen tanıdığım Yalaz’ın yıllara yayılan takıntısı hakkında bir şeyler söylüyordu.

Fıkra şöyle: Zeki Müren, üstad Kemani Sadi Işılay’la birlikte İstanbul’a trenle geliyor. Kompartımana “güzel bir genç kadın” giriyor. Müren’in karşısına oturuyor. Onun ilgisini çekmek için önce eteğini sıyırıyor, göğsünü açıyor, çorabını düzeltiyor, süveterini çıkarıyor. Yani “kadınlık repertuvarını” sonuna kadar kullanıyor ama Müren ilgisiz. Kız sinirlenip dışarı çıkıyor. O sırada Sadi Işılay şaşkınlıkla "ben senin yaşındayken (kaçıp giden kadını kastederek) uçan kuşu kaçırmazdım" diyor, Müren de kuş taklidi yaparak kollarını sallamaya başlıyor, "Pırr pırr!" 

Esprinin doruk noktası, Müren’in kuş taklidi yaparak “pırr pırr” demesi. Bu taklit, hem “uçan kuş” mecazını somutlaştırıyor hem de feminen jestlerle açık bir ima barındırıyor. Dolayısıyla bu, yalnızca gülünç değil, o dönem için cinsel yönelimi ima eden alaycı bir temsil. Erkekliğini “kanıtlamayan”, kadın ilgisine karşılık vermeyen adamla dalga geçen, onu “kuş” gibi hafif, “uçucu”, yani “kadınsı” bulan bir mecaz.

Sorsanız o dönem Zeki Müren’in eşcinselliği açıktan konuşulmazdı derdim, ama bu fıkra gösteriyor ki sarkastik biçimde işaretleniyor, hatta mizah yoluyla saldırılıyormuş. Yani doğrudan değil, şifreli, gülerek, üstü örtülü.

Beni çeken şey ise fıkranın altındaki genç Yalaz’ın Zeki Müren portresi oldu. Bu portre, yıllar boyunca Yalaz’ın Müren’e ve eşcinselliğe bakışıyla birlikte düşünüldüğünde bana daha da ilginç geldi.

Yalaz, Zeki Müren’i sevmezdi. Daha doğrusu ona gösterilen ilgiyi anlamaz, hazzetmezdi. Sohbetlerimizde bunu açıkça dillendirmişti. Hatta birinde: “Gençken sesim çok güzeldi, bir dönem şarkıcı olmak istedim. Ama Zeki Müren’i dinledikten sonra böyle bir sesle, bir erkek olarak rekabet edemeyeceğimi anladım” demişti.

Buradaki “bir erkek olarak” vurgusu önemli. Aslında onun sesinden değil, temsil ettiği “başka tür” erkeklikten rahatsız olmuştu. Zeki Müren sadece bir ses değil, farklı bir erkeklik tahayyülüydü ve bu, Yalaz’ın inşa etmeye çalıştığı “erkek kahraman” dünyasıyla çelişiyordu.

Yalaz’ın çizgi romanlarında (özellikle Karaoğlan’da) erkek eşcinselliğine rastlayamazsınız. Ne düşmanları efemine çizmiş ne de bu temaya dair alışılageldik aşağılayıcı kodlara yer vermiştir. Elbette bu bir duyarlılık göstergesi değil, dışlama ve görünmezleştirme arzusundan kaynaklanan bir durum. Oysa aynı dönemin Tarkan, Kara Murat ya da Malkoçoğlu gibi örneklerinde eşcinsellik düşmanları karikatürize etmenin en yaygın yollarındandır: Bizanslılar, Romalılar, soylular ya da Frenk prensleri çoğu zaman feminen, makyajlı ve ne olduğu “anlaşılan” tiplemeler olarak resmedilirdi. Yalaz bu aşağılamayı bile yapmamış, adeta eşcinseller hiç yokmuş gibi davranmıştı demek istiyorum.

Diğer yandan, kadın eşcinselliğini -belki erotik bulduğu için- ısrarla öne çıkarırdı. Bu da aslında o dönemin erkek bakışını, yani “sadece fanteziye hizmet ettiği ölçüde görünebilen bir eşcinsellik” anlayışını ortaya koyuyordu.

1996’da, Zeki Müren’in ölümünün ardından duyduğu tepkiyi çizmişti de…Yandım Ali çizgi romanında geçen bir sahnede, Osmanlı askerleri Arap çöllerinde perişandır. Biri isyan eder: “Zenne Ramiz öldü diye İstanbul kan ağlıyormuş. Cenazesine bir halifenin gitmediği kalmış.”

Müren için yapılan cenaze törenlerine, devlet erkanının katılımına, halkın yoğun ilgisine açık bir tepki gösteriyordu. Hatta çizdiği sayfa bir dergide haber olmuş, Yalaz çizdiklerini fotokopi ile çoğaltarak o dönem bana ve (eminim birçok başka kişiye) özellikle yollamıştı. Gösterdiği enerji nedeniyle not düşeyim, bu konuda bir konuşmamız veya onunla aynı fikirde olmadığımı gösteren bir yorumum hiç olmadı. Muhtemelen, hemfikir olduğumuzu düşünüyordu.

Kimse kimseyi sevmek zorunda değil, hatta “ölünün arkasından konuşulmaz” denir ya, buna da katılmam. Hepimiz kamusal alanda yaptıklarımızla eleştirilebiliriz. Yalaz da bunu yapmış, Zeki Müren’e kırk yıl boyunca mesafesini korumuş. Beni etkileyen şey de bu zaten: Bir fikri, bir temsiliyet biçimini, bir hayat tarzını yarım asır boyunca sürekli dışlamış ama hep takip etmiş olması.

Ne denir buna? Takıntı, nefret, rekabet, kabullenemeyiş…

Bir dergi sayfasından dönemin erkeklik krizlerini, popüler kültür çatışmalarını ve temsiliyet mücadelelerini açığa vuran bir mambo jambo. İşte bu yüzden, “pırr pırr” fıkrası ve altındaki portre… sadece bir fıkra ya da portre çizimi değil.