Yapıbozucu bir hayal kırıklığı

Çocukluğumda "2000" yılı bana büyülü gelirdi, sadece yeni bir yüzyılın başlangıcı değildi, herhangi bir yıl değildi, uzay araçları, Merihliler, astronotlar, iyileşme, gelişme, iyimserlik ve tek kelimeyle serüven demekti... Sonradan anlıyorum ki, sadece ben değil, bir iki kuşak o hayalle yatıp kalkmışız. 1967 yılında Doğan Kardeş'te, o meşhuuur seneyle ilgili futuristik bir yorum yapılmış... O yıllarda okul ve eğitim nasıl olacak diye yazmış, çizmiş, "uçmuşlar." 

Üniversitede kalsaydım,  bilim kurgu fantezileriyle ilgili mutlaka çalışırdım, çünkü malumunuz, yarını filan değil bugünü yazıyor, o "pilotlar". Biz bugünü yaşayanlar, geriye dönüp "ne kadar tutturmuşlar" diye okuyoruz yazılanları ama istiflenen hayal, o gün için bir eksikliği ikmal, bir yarayı pansuman ediyor aslında...

Dergide yazılanları okuyunca "baya'a tutturmuşlar, hepsi var şimdi" diyorsunuz ister istemez, okulda televizyon, yabancı dil laboratuvarı, akıllı tahtalar, dersleri özetleyerek anlatan "konuşan makineler" filan... Muhtemelen Fransız çocuk dergilerinden birinden alınmış, bilen bir uzmanın öngörüleri derlenmiş. E onlar da Amerika'ya bakıyorlar, şöyle demişler örneğin :"Bu makine daha şimdiden Amerika'da bazı okullarda kullanılmaktadır." Amerikanlaşmayı Fransızlar üzerinden yaşadığımız bir evredeyiz.

Yazının sonunda bir de ironi yapmışlar, her şey değişiyormuş ama "geleceğin okulunda değişmeyecek tek şey temizlik işleriyle görevli kişiler ve okul kapıcısı olacak" demişler, bu yoruma çizilen vinyete bakılırsa bir komikleştirme yapılmış. Pasaklı, bıyıklı, hijyen nedir bilmeyen bir taşralı (göçmen) çizmişler. 

Alt sınıfların durumu hiç değişmeyecek gibi bir mesaj çıkıyor sanki... Makineler iyi güzel ve hayatı kolaylaştırıcıysa, ezilenler neden dönüşmüyor diye sorardı çocuklar... Bana komik değil kederli geldi. 

Ebeveynler yarın fikrinden korkarlar ama çocuklara yarının güzel olacağı fikri empoze edilir, iyimserlik, gerçekliğe karşı sağlam bir zırhtır...da o kapıcı zırhı bana yapıbozucu geldi, espriyi bir türlü anlamlandıramadım.  

Çizgi roman, Çizgiroman, Çizgi-roman...

Türkiye’de çizgi roman üç ayrı biçimde yazılıyor, bazıları araya tire (-) işareti koyuyor: Çizgi-roman diyor, özellikle İngilizcede kullanılan bir yazılım biçimidir bu. Kimileri de çizgi ile romanı birleştirerek yazıyor: Çizgiroman. Almancada da bu türden sözcük birleştirmeleri yapılır. Birleşik yazanların bir kısmı hayli de romantik ifadeler kullanıyor, böyle yazıyorum türünden meydan okuyucu çıkışlar yapıyorlar… Birkaç kez yazdım, sıfat tamlaması söz konusu olan bu sebeple ayrı yazılması gerekiyor. Türkçede bu biçimde tire (-) de kullanılmaz. Science-Fiction sanıyorum ilham vermiş çizgi ile roman arasına tire (-) koyanlara… Bunca zamandır da birleşik yazanlardan ya da tire (-) kullananlardan bir açıklama okumuş, görmüş değilim.

Elbette şunu kabul etmiyor değilim, dilediğiniz gibi yazarsınız, doğrusu-yanlışı yazanı bağlar. Çizgi roman dergilerinde, fanzinlerde daha çok birleşik yazılıyor. Ama orada da tutarlılık olmayabiliyor, dikkat edilmiyor sanıyorum. Büyülü Rüzgâr 44’te (Mayıs 2006) üç ayrı kullanım bir arada örneğin. İç kapakta dergi künyesinde Aylık çizgiroman dergisi yazıyor. Arka kapaktaki İlyas’ın kitabevinin ilanında “çizgi roman” ayrı yazılmış. Arka iç kapaktaki Conan ve Zagor ilanlarında “Çizgi-roman satış noktalarında” denmiş.

Çizgi roman ismini kimin bulduğu belirsiz. Sözlüklere kamuoyundaki kullanımı yaygınlaştıktan sonra girmiş. TDK sözlüklerine 90’lı yıllarda girmiş. (TDK ile bu konuda bir yazışmam oldu, ne zaman girdi, kim önerdi türünden)

Mevcut sözlükte çizgi romanın açıklayıcı karşılığı aynen şöyle: “Konuyu ve olaylar zincirini kesintisiz olarak resimleme yöntemiyle okuyucuya sunan roman.”

Dikkat edilirse çizgi roman, romanın bir türü, biçimi olarak görülmüş. Çizgi, “Nasıl roman?” sorusunun cevabı olarak eklenmiş. Çizgi, sıfat tamlaması olarak romanın, nasıl bir roman olduğunu açıklasın istenmiş. Kimse nasıl bir roman, gerçekten roman mı sorusunu pek düşünmemiş bana kalırsa. O nedenledir ki birkaç kez roman özel dosyaları hazırlayan edebiyat dergileri benden çizgi roman ile ilgili yazılar yazmamı istediler. Yine aynı nedenle “bu roman değil” denerek çizgi romanı küçümsenmiştir de.

Türkiye’de Comics ya da BD olarak giren resimli anlatılara, bantlara, tefrikalara bakıp roman demişler. Romana benzetmişler, benim hoşuma giden bir tercihtir, Sinema Romanı demişler. Mantıklı bulduğum için değil, hep romana yönelik bir yoğunlaşma olmuş ama bunu da düşünmüşler demek istiyorum.

Türkiye’de çizgi roman nedir sorusunu soran-cevaplayan genellikle edebiyatçılardır. Dikkatle bakarsanız, aklı başında yorumların çizgi romanı edebiyatla sinema arasına sıkıştırdığını görürsünüz.

Çizgi roman Türkiye’ye girerken, dışarıdan ithal edilirken kendisine uygun görülen isim, Graphic Novel’in tercümesinde de başımıza iş açtı aslında.

Bana göre, çizgi roman, roman değildir, illa roman yakıştırması yapılacaksa romanımsı denilebilir. Bunun bir tür küçümseme taşıdığı düşünülebilir, ilişkisini başka türlü ifade demedim. Çizgi romanın söz sanatlarıyla ilişkisi var ama bu onu roman yapmaz.

Çizgi roman veya onun öncesinde kullanılan Resimli Roman bence doğru tercihler değiller. Ama kullanımdalar, nasıl jilet, tıraş bıçağının yerini almışsa… Bu da öyle bir şey…

Çizgiromanı birleşik yazalım, kabul ederim ama üzerinde düşünmeden yapılıyor bu… Dilbilgisi, mevcut kullanım, içerik ve hatta estetik evrim/değişim hesap edilmeli böyle bir tercihte…Yoksa bence bu işler, ben yaptım-dedim-yazdım oldu’dan ileri gidemez. İyi savunma gerekiyor!

[Yazıyı 2006 yılında yazmışım]

Son Okuduklarım 60

İki roman (novella) da birbirine benzer tarzda yazılmışlar, fragmente olan, sıçramalarla ve bazen bilinç akışı gibi duran "pasajlar" okuyoruz.  Camanchaca, annesi-babası boşanmış bir ergenin gözünden babasını, babasının yeni ailesini, annesini, çocukluk hatıralarını, dedesini, babasının ailesiyle birlikte yolculuğu izliyoruz. Gerçekle, gündelikle fantastiğin karıştığı yerler oluyor. Kendini hayatın akışına bırakmış, büyümek isteyen bir delikanlının sıkıntı ve açmazları arasında tuhaf an'lar ve hatırlarla rastlaşıyoruz. Kız Kardeşler ise kocasının ilk karısına ilgi duyan, kendini onunla kıyaslayan, merak eden bir kadının saplantılı bir hikayesi. Camanchaca'ya göre daha konstantre bir anlatı, akıllı göndermeleri, meraklısının ayrıca ilgisini çekecek psikolojik bir alt metni, edebiyatla ilgili atıfları var. İki roman da bazen çok cesur ama öyle bir iddiası yokmuş gibi davranmayı tercih ediyorlar. 

Yüksek hızlı tren

Oğlum Tuna, yönetmen olmak istediğini söyler durur, geçenlerde dokuz yaşında yazdığı bir şeyi bulduk, orada bile bu hayalini yinelemiş. Okulda öğretmenlerinden hep duyarız, olcam molcam cav cav anlatıyormuş. E artık 17 yaşında, bu istikrarlı bir hayal sayılabilir. 

Ben büyürken ailemden hayallerimle ilgili herhangi bir destek görmediğim için en azından oğluma yardımcı olayım istiyordum. Ankaralılar, "karnının ağrısını almak" derler, hani ukte kalır ya insanın içinde, kalmasın diye yapılan bir şeydir bu... Tuna, bu yaz, üniversite sınavı-lisenin son senesi öncesinde, gitsin bir film-dizi setinde çalışsın, ortamı-çalışanları tanısın, gözü açılsın ve gerçekten isteyip istemediğine kendisi karar versin diye düşündük, çünkü gerçekten çok ağır ve meşakkatli bir iş, içindeyim-biliyorum, insanın ömründen gidiyor... E, sonrasına sonra bakarız dedik.

Laf uzamasın, geçtiğimiz pazar günü, Eskişehir'de yeni başlayan bir dijital dizinin ekibine biraz da stajyer gibi, en genç çalışan olarak katıldı. Ben çok daha erken yaşlarda çalışmaya başlamıştım, çalışsın da istiyorum ama onu orada bırakıp Ankara'ya dönmek bana zor geldi, evde annesiyle kalakaldık, odası boş, çocuk orada saatlerce çalışacak filan... üstelik hayatında daha önce çalışmamış...Buruklaştık. 

Yanlış anlaşılmak istemem, ailecek verdiğimiz bir kararın doğru olup olmadığını tartışmaya açmak gibi bir niyetim yok. Tuna, eninde sonunda bir işte çalışacak ve para kazanarak hayatını idame ettirecek(ti), yaşadığımız dönem için erken bir yaşta başlamış oldu. Çocuğun didebanı olamayacağımız aşikar. Matrağını yaptım, herkes biyografi yazmaya bayılıyor, ileride "on yedisinde başladım ben bu işe dersin" filan dedim.  

Asıl olarak şunu fark ettim, insanın çocuğunun çalışmak için evden gitmesinin en azından iki sonucu oluyormuş, birincisi bu bir büyüme göstergesiymiş, ikincisi, evet ben yaşlanmışım.

Kilo Kaybetmek

1977 yılından bir Gırgır kapağı, mizah dergilerimizde muhalefet edilen siyasetçileri kadınsılaştırarak göstermek, nasıl anlatsam, bir tür alışkanlıktır. Hemen herkes hakkında bu türden espriler yapılır. Günümüz algısında hoş durmadığı aşikar, yapılanı cinsiyetçi, şoven ve kıt zekalı bulmak da mümkün. Ben öyle buluyorum mesela. Ama sonuçta vakıa, siyasetçilerin veya erkeklerin, kadınsılaştırılması, o yönde imalarda bulunulması o yıllarda komik bulunuyormuş. Bize düşen o esprinin niye yaygın olduğunu düşünmek...

Ertesi hafta espri bir parça daha uzatılmış...

Geçtiğimiz günlerde bir gazeteci arkadaş, yaşadığımız dönemdeki basın davalarının çokluğu hakkında geçmişle karşılaştırmalar yapmamı istedi. Şöyle bir şey hissettim, gergin günlerden geçiyoruz, geçmişi değil bugünü konuşmam isteniyordu. Kendisine, hiç olmadığı kadar çok davayla yaşadığımızı, malumu ilam olacağı için böyle bir kıyasa gerek olmadığını söyledim.

Her derginin yaşadığı dönemin yayıncılık algısı, siyasetle ilişkisi, demokrasi inancı, kamusallaşmış ve kabul görmüş uygulamalara olan bakışı farklıdır. Dergiler ve gazeteler, bir aurada doğar, yaşar ve ölürler. Her dönemin çok satarı bu yüzden farklıdır.

Yukardaki örneğe bakarak, şunu diyebiliriz, evet, bugün buna benzer bir şey yayınlanamaz. Peki, bu Demirel'in daha hoşgörülü olduğunu mu gösteriyor? Bence hayır, çünkü, bakılması gereken sadece Demirel değil. Mahkemelerin, medyanın, siyasetçilerin, kültür endüstirisinin bu espriyi nasıl karşıladığı daha önemli.

Yetmişli yıllar, 61' Anayasasıyla nefes alan özgürlükçü bir dönem, bugünle karşılaştırmak pek doğru olmaz.

Asıl şuna bakalım, Demirel, buna kızarak cezalandırmak isteseydi, ne olurdu... Veya, Demirel adına yargı birimleri harekete geçer miydi? Açılan dava nasıl yürütülürdü? Ve bence asıl önemlisi, insanlar bu esprinin cezalandırılmasını ister miydi? Cezalandırılmasını normal bulur muydu?

Bunları daha önemli sanki. Çünkü insanlar, bugün, mahkemelere konu olan davalarla ilgili şunu söylüyorlar, yazmasaymış canım, çizmeseymiş, o da öyle söylemeseymiş... Su testisi su yolunda kırılırmış... Finito!

Cezayı meşrulaştıran, hızlandıran, pekiştiren, çeşitlendiren şey o dönemi yaşayan insanların zihniyetidir. Siyasetçiler bunu kullanır ve yönlendirirler.

Bugün, böyle bir şey yayınlanamaz diyoruz, niye hem fikiriz?

Tartışacaksak, galiba en fazla şunu tartışırız, daha doğrusu tartışmanın eksenini bile belirleyemeyiz ve şuraya sıkışıp kalırız: ayıp denir, utanmazlık denir, bu görsel, bu kapak bize - Türkiye'ye yakışıyor mu? Onlar da vakti zamanında şunu yazmışlardı, Demirel de şunları yapmıştı şu bu...Hakkaten başka bir maça çıkarız...Atar ve tutarız.

Bu görseli o yıllarda yayınlayan, tartışan, dava açmayan, bu görseli önemsemeyen, üstünde durmayan insanlar nerdeler?

Demokrasiye ve ifade özgürlüğüne inanmıyoruz artık. Belki eskiden de inanmıyorduk ama inanmamız gerektiğine dair eğitim alıyorduk ve herkesi bağlayan bir anayasa inancımız vardı...O kayboldu...

Çok kilo kaybettik...desem çok mu gazeteci tribi olur... [2016]

Çizgilere Derkenar 19

Mary Tourtel'in Rupert Bear çizgi romanına Çocuk ve Yuva dergisinde rastladım, hangi cesaretle artık bilemiyorum, birisi yazanı ve çizeni olarak kendini göstermiş, yıl 1983, üstelik yayın Çocuk Esirgeme Kurumu'nun...

Yeri gelmişken, Ayı Rupert bizdeki ilk yayınlarından birinde Tin-Tin adıyla kullanılmış (Çocuk Duygusu, 1937)... Hoş, daha sonra her şeyi Türkleştirme siyaseti gereği, Tin-Tin'i de değiştirip Mıstık yapmışlar... Biri orijinal adını değiştirmeden yaratıcısı olarak kendini göstermiş, diğeri bir öyle bir böyle isim değiştirmiş...

Yukarıdaki de yaratıcı (!) bir başka deformasyon, Elele dergisinin çocuk ilavesi Çitlembik'te (1979) o yıllarda çocuk dergilerinde çok kullanılan "İpucu" çizgi romanının kahramanını, yine o yılların popüler televizyon dizisinin kahramanı Baretta ile değiştirmişler. yani yaptıkları sayfayı renklendirip belden yukarısını değiştirmek olmuş...

Son Okuduklarım 59

Tabancalı Kız, 70'li yıllar pulp estetiğini kullanan bir aksiyon hikayesi, içinde Sefa Önal senaryosu, Türkan Şoray ikonu, Tarantino aurası, Holivut taklidi, içli şarkılar ve melodram olan bir ekletizm tasarlamışlar. Nostalji ve hayranlık hissinin hikayenin önüne geçmesi veya okurun ne olacağını tahmin etmesi bu yüzden sorun edilmemiş, hatta şimdi kim (hangi ünlü) çıkacak, neye ve kime gönderme yapılacak sorusu hikayenin sürükleyeni bile olmuş. Murat Menteş, hikaye tasarımını bu yönde geliştirmeyi seviyor diyelim. Karataş'ın çizgileri göz alıcı güzellikte, üstelik estetize edilen bu pulp üslubun  kendine hayran ve kendini unutturmayan bir kamera kullanımı vardır, o da taşınmış sayfalara. Yakın zamanlarda yeni yerli üretimlerdeki en yoğun işçilik diyerek hakkını teslim edelim. 

Tek Ruh ise sadece bizde değil dünyada bile örneği-benzeri olmayan bir üslupla anlatılmış ilginç bir grafik roman. Doğrusu bilmiyordum, şöyle bir karıştırmış, farklı bir ardışıklık kurduğunu sezmiş ama okuyamamıştım. Tekrar elime aldığımda önce ne yapıldığını anlayamadım. Sonra okudukça durumu fark edip başa döndüm. Fawkes, değişik bir kurguyla uygarlık tarihinin çeşitli dönemlerinden on sekiz ayrı hayat seçmiş, onların doğumdan ölüme çeşitli an'larla hikayelerini anlatmış... Her birinde dokuz kare olmak üzere yanyana duran sağ ve sol sayfayı düşünün, her birinde bir hikayenin ilk karesi var, yaprağı çeviriyor, aynı karede o hayat hikayesinin bir karesini okuyorsunuz... Veya bir hayatı okumak için her defasında on sekiz kare atlıyorsunuz. Kimileri erkenden ölüyorlar veya biri hepsinden uzun yaşıyor filan... tek tek ve bir bütün olarak hikayelerin hepsine bakıldığında benzerlikler ve ayrılıklar kurmuş, Fawkes'ın akıllı bir hikaye anlatıcısı olduğu aşikar... Storytelling işine kafa yoran ve yenilikler arayan anlatıcılar her zaman ilgi çekici, ilham verici ve çığır açıcılar...

Son Okuduklarım 58

Marco Polo, çıkalı yıl oldu, geç okudum, çizgileri eskiz tadında, hani daha iddialısını çizebilecek olan bir ressamın işini kolaylaştırmak için yazarı tarafından yapılan karalamaları andırıyor. Elitist bir yorum yapıyor olabilirim, güzel çizgiye olan zaafım nedeniyle okurken zorlanmadım desem yalan olur... Albüme beni çeken şeyse dili ve akıllı üslubu oldu. İyi bir "roman" okuduğunuzu fark etmemeniz imkansız, akıcı, mesafeli, ne anlatıp neyi anlatmadığını bilen bir "eserle" karşı karşıya kalıyorsunuz. Seksenli yılların popüler  "post modern" romanlarını andırıyor, Calvino ironisi, Borges oyunbazlığı gibi. Diğer yandan arada görsel olarak iyi sahneler istiflendiğini ve iyi bir devamlılık-ardışıklık kurulduğunu eklemem gerekiyor. Shenzhen, Guy Delisle'nin gezi günlüklerinden, yabancı ülkelerde yaşadıklarını anlattığı albümlerinden birisi. Beyfendinin malumunuz sarkastik bir tutumu var, oryantalist hatta, albüm için beyaz adamın bir yönetici olarak Asyalılarla serencamı denebilir...Mesele şu ki, türe hakkını veren bir anlatım biçimine sahip ve esprili durumları, karmaşaları, anlaşmazlıkları, yeknesaklığı, konuşamama hallerini hakkını vererek kuruyor. Opera'nın Hayaleti, bizde daha önce hiç yapılmamış-denenmemiş bir grafik roman örneği. Grafik romanın temelini mimarlık tarihine ilişkin akademik bir çalışma oluşturuyor. Ankara'da Şevki Balmumcu'nun mimarı olduğu Sergi Evi'nin Opera binasına dönüştürülmesinin hikayesi anlatılıyor. Sergi Evi, yeni kurulan modern Ankara'daki ilk yerli yapılardan biri, yarışmayla seçiliyor ama on yıl bile geçmeden binayı revize ettiriyor, başka bir biçime sokuyorlar. Mimarı açısından trajik ve hayal kırıklığı içeren bir durum, modern ve yeni olma iddianız, önce ödüllendiriliyor sonra berhava ediliyor. Akademik dedim, albüm de hayli ince, eskiden üniversite dergilerinde yayımlanan makaleler, ayrı basım yapılırdı, o incelikte...çizgiyle anlatılmış bir bölümü var, hemen arkasına hikayeyle ilgili enformatik bir bölüm eklenmiş.  İşin kendisi hoşuma gitti, umarım başka çalışmalara da ilham ve öncülük eder.  Rosalie Blum, üç kitaplık bir dizinin ilk cildi. Nereye varacağını bilemiyorum ama en azından ilk ciltte anlatacağını güzel anlatmış bir hikaye okuyoruz. Tatlı bir takdim olmuş, otuzlu yaşlarda bir kuaförün yeknesak hayatını, terelelli annesini, yalnızlığını, ürkekliğini ve tam da bunları yaşarken (aslında günbegün soluklaşırken) marazi bir biçimde bir kadına kapılmasını (onu renklendiren bir serüvene kalkışmasını) maharetle resmetmiş. Bakalım neler olacak? 

Rakı notları

Rakı, malumunuz sadece alkollü bir içecek değil, bir inat ve nefret nesnesi, bir vergi tartışması, bir eski Türkiye meselesi, gecenin parçası, müziğin yoldaşı, balığın mezesi, feleğin sillesi, Bektaşi fıkrası, hesap pusulası şu bu....bence en çok bir memleket hikayesi...  

Rakı neden akıllarda dillerde, galiba diyorum, çok engellendiği, çok yasaklandığı için bu kadar konuşuluyor... altı üstü eğlence, içtin bitti, geçti gitti diyemiyoruz, hayat tarzı tartışılıyor çünkü... Hoş, eskiden de böyleydi, ölçüsü farklı olabilir ama rakı daima siyasetin ve popüler kültürün mezesi oldu. Gazete fıkraları, mizah dergileri ve karikatürlerde rakıyla ilgili öyle çok malzeme var ki... bana gündelik hayatın sekülerleşmesiyle ilgili bir cephaneymiş gibi gelir hep, rakı masaları ve Bektaşi fıkraları bile isteye iştahla anlatılır çünkü. Tersi de var, "devleti rakı masasından yönetmek" mesela.... Veya iki sarhoşun insafına kalmak... Bilmemne resepsiyonunda içki olup olmaması falan filan...

Eskiden de böyleydi dedim, rakılı fıkralar ve karikatürler, tartışmalar çoktu diye devam ederek, cumhuriyetin ilk yıllarından bir kaç küçük örnek verelim: Yirmili yıllardaki rakı yasağına yönelik bir karikatürden: Garson ile Müşteri konuşuyorlar, “Bira yasak değil ama, rakı yasak efendim!” diyor Garson. Müşteri, hınzırca serzenişte bulunarak, fıkra mantığını tamamlıyor: “Üzüm suyuna izin vermeyip de arpa suyuna izin vermek hakaret değil mi?” (Akbaba, 15.10.1923); veya bir Akşamcı hayıflanıyor: “İki günden beri yarım kadeh rakı bulup içemedim... Öyle sarhoşum ki ayakta duracak halim yok!” (Akbaba, 31.5. 1926). 

Sarhoş olmuş Karagöz ve Kavuklu bizi güldürür, Bekri Mustafa'nın rakıyla gelen cesareti ve hazırvecaplığı hoşumuza gider filan. Şunu unutmayalım, gülme bizi birbirimize yakınlaştırdığı gibi uzaklaştırır da, gülerek safları sıklaştırırız, gülerek düşmana saldırırız... Babıali'de siyasi muhaliflerle alay edilmek istediğinde rakıdan yardım alınmıştır demek istiyorum. Siyasi tarihimizde hiç şaşmaz, muhalif partiler ve seçmenleri, tutum ve görüşlerini küçümsemek ve marjinalleştirmek adına rakı düşkünlüğü ve ayyaşlıkla suçlanmışlardır. 

Yaşadığımız dönemde, 1923-50 arası biliyorsunuz, rakıyla ve içki kültürüyle özdeşleştiriliyor ve aktörleri ayyaşlıkla suçlanıyor, gel gör ki o yıllarda, o yılların muhalifleri de benzer biçimlerde hicvediliyorlar. 

Gördüğüm kadarıyla tek parti döneminin muhalifleri, genellikle lümpen-ayak takımına benzetilerek karikatürize ediliyorlar. Öfkeli, anlayışsız, kültürel sermayesi olmayan, işsiz güçsüz bıçkın erkekler olarak çiziliyorlar. Onların karanlık görünümlerini pekiştiren en önemli aksesuar ellerindeki rakı şişesi oluyor, içkiden kızarmış burunları, çökmüş avurtları, baygınlaşmış gözleri, bellerinde bıçaklar, muştalar ve altıpatlarla  dâhil ediliyor bu imgeye. Serbest Fırka kuruluşundan itibaren komünist, şeriatçı, ittihatçı ve sarhoşlar tarafından desteklenmiş gibi resmediliyor mesela. 

Cumhuriyetin sekizinci yılı için yapılan bir karikatürde Serbest Fırka’yı temsil eden bir sarhoş, CHP binasının kapısını yumruklayarak bağırıyor: “Çocuğumu (cumhuriyeti) verin be! Biraz da tahsiline terbiyesine ben bakayım” (Akbaba, 31.10.1930). İzmir Mitingi nedeniyle çıkan olayları başlatanlar ellerinden silah ve rakıyı düşürmeyen Serbest Fırkalı seçmenlerdir (Akbaba, 8.9. 1930). Aynı dönemin muhalif yazarı (Serbest Fırka'yı destekleyen) Arif Oruç, konu edildiği her karikatürde rakıyla birlikte resmedilir. İçmesini bilmediği için kusmaktadır ya da loğusa (!) yatağında bile yanıbaşında rakıyı eksik etmeyecek kadar alkol düşkünüdür (Akbaba, 8.1.1931; Akbaba, 2.7.1931). 

Rakı ve rakı tüketimiyle ilgili olumsuz klişe, rejimin değişmez düşmanları sayılan komünizm ve şeriat söz konusu olduğunda da yineleniyor. Komünistler, memleketi ancak “rakı masasında kurtarabilmekte”, Şeriatçılar ise tüm sofuluk gösterilerine rağmen evlerinde kıyasıya rakı tüketmekte, takiyye yapmaktadırlar vs.

Kırklı yıllarda düşkünleşmeyi pekiştirici bir başka vurgu ve adlandırma daha çıkıyor. Muhaliflere oy verenlere, “İspirtocu” denmeye başlıyor. Rakı’dan yine söz ediliyor ama daha aşağılayıcı bir niteleme aranıyor sanki. Rakı içmek için bir terbiye gerekiyor mu demek istiyorlar acaba? Galiba o aralar, gerekçesini bilmiyorum, rakı fiyat olarak ucuzluyor ve o ucuzlama dahi endişe yaratıyor... Akbaba,  rakının ucuzlatılmasının cinayetleri artıracağını iddia ediyor (Akbaba, Sayı: 149, 1947). Ayaktakımı, rakı içmesini bilmediğinden ucuzlatılmış rakıya rağbet edecek, daha çok alkol tüketecek ve suç işleyecek filan diye düşünülüyor. Maksat, bağcıyı dövmek elbette. Lafı evirip çevirip Demokratlara sallıyorlar.  Yusuf Ziya Ortaç'tan : “Ağızlarında hürriyet nağralaşır, adalet yalpa vurur ve musavat [eşitlik] şapkayı ayağa, pabucu başa giydirir. Bağırır ispirtonun hiddetile… Güler: ispirtonun neşesiyle… Ağlar: İspirtonun rikkatile [kibarlığıyla]” (Akbaba, Sayı:106, 1946). 

Devam ederim diye umuyorum...

Sanki Hep Aynı Türkiye

Turgut Çeviker, seksenli yılların ikinci yarısında Gelişim Sürecinde Türk Karikatürü adlı önemli bir kitap dizisi hazırlamıştı. Neredeyse hiç bilinmeyen bir dönemi, 1867-1923 arasını ele alarak mizah dergileri ve karikatüristlerle ilgili arkeolojik nitelikli bir çalışma ve döküm yayınlamıştı. Yazı dilinin değişimi nedeniyle ancak uzmanlarınca okunabilen başka bir dünya ve kültüre aitmişçesine gaiplere karışmış dergi ve çizerleri bulmak, tasnif etmek sadece emek, sabır ve özveri istemiyordu, sahici ve delice bir tutku gerektiriyordu. Çeviker, gerçekten büyüleyici ve benzersiz bir çaba göstermişti. Sonraki yıllarda çıkardığı kitap ve dergilerde de yakın ölçülerde bir niteliği sürdüğünü söyleyerek hakkını teslim edelim.

Diğer yandan karikatüre ve üreticilerine eleştirel bir gözle bakmayı pek tercih etmedi. Görsel açıdan zengin kitaplarında ansiklopedik bir enformasyon, çeşitli kitap ve yazarlardan yaptığı iktibaslar dışında yazarlığını öne çıkartmadı. Çok sayıda kitabı olmasına rağmen az yazan ya da az yazmayı tercih eden bir araştırmacıdır Çeviker. Asıl göstermek istediğinin yorumculuğundan çok karikatürler olduğunu düşünüyor da olabilir. Üç ciltlik son çalışması Karikatürkiye’de de bu eğilimini sürdürmüş. Kitaptaki tarihsel betimlemeleri ve görsel açıklama notlarını Ahmet Kuyaş, önsöz niteliğinde bir değerlendirmeyi ise Murat Belge yapmış.

Karikatürkiye, siyaset temelli, günün-haftanın en önemli olayını, manşet ya da sürmanşeti yorumlayan karikatürlerden oluşuyor çoğunlukla. Çeviker’in magnum opus’u Gelişim Sürecinde… dizisiyle kıyaslanırsa, o denli mufassal bir çalışma olmadığı hemen anlaşılıyor. 1923-2008 arasını karikatürlerle anlatmak kuşkusuz meşakkatli iş; karikatür seçimlerine bağlı olarak gelişen bir siyasi tarih perspektifi kurmak, ister istemez bir ‘eksikliği’ mümkün kılıyor, onun da farkındayım. Evet, her seçim subjektiftir, editöryal tercihleri tartışmak ancak bunu hesap ederek mümkün olabilir ama yine de söylemeden edemeyeceğim. Karikatürkiye, belli çizerlere yoğunlaşan, onları romanesk hürmet ve meftuniyetle sarmalayan bir çalışma. İlk dönemler söz konusu olduğunda bir üretici kıtlığı vardır, bu yoğunlaşma o yıllarda anlaşılabilir ama 1950 ve 1970 sonrasında gerçekten önemli bir karikatürist artışı yaşanıyor. Oysa bakıldığında Tan Oral ve Turhan Selçuk ağırlıklı bir seçim yapılmış, Vehip Sinan gibi İslami sağın gerçekten önemli bir ismiyse tek bir çalışmasıyla bile yer almamış örneğin. Gırgır ve sonrasındaki mizah dergilerinin kısıtlı kullanılacaklarını tahmin etmiştim, sağ basının bu denli az yer alacağını beklemiyordum.

Her ne olursa olsun, inanarak yazıyorum, Karikatürkiye, özellikle siyasi tarih çalışmalarına hatırı sayılır bir katkı sağlayacaktır. Ülkemizde muhalif sanat sayılagelen karikatürün kanonik karakterli propaganda niteliklerine veya ‘kadı ekmeği yemeyen karınca’ misali resmiyetçiliğine dikkat çeken bir malzeme içeriyor çünkü. Klişe ve ezberleri, milim sapmayan yönsemeleri karikatürlerden tespit edebiliyorsunuz. Her okuma farklıdır, en azından ben bunu böyle, hemen ve bilcümle görüyorum. Farklı okumalar mutlaka yapılacaktır, kitap buna imkân veriyor. Çeviker, sadece bu titiz arşivciliğiyle bile Türkiye’de karikatürün en önemli sergicisi, ehlivukufu... Dilerim, yeniden bir üretkenlik içine girmiştir, karikatürün hafızı kütübu olduğunu gösteren başka ve yeni çalışmalar çıkarır.

Son sözüm Murat [Belge] Hocaya… Türkiye’de Gırgır’ın bir zamanlar Mad ve Krokodil’den sonra dünyanın en çok satan üçüncü mizah dergisi olduğuna inanılır. Niye bilmiyorum, o da inanmış olmalı ki sunuş yazısında değiniyor. Bu iddia, açık biçimde Gırgır’ın yayıncısı Simavilerin Günaydın gazetesinde ürettiği asparagas bir haberdir, aslı astarı yoktur. Soğuk savaşın iki süper gücünün iki dergisini seçip (dünyada başka bir ülke veya dergi yokmuş gibi) Gırgır’a üç numarayı bahşetmek o yıllarda çok hoşumuza gitmiş ki hâlâ severek tekrarlıyoruz. Gırgır, elbette çok satıyordu ama global ölçekli bir istatistiki veri yok, olmadı da… Olsaydı, Gırgır dünyanın en çok satan üçüncü mizah dergisi olmazdı zaten. Gırgır’ın üçüncülüğünü bir tek Türkler biliyor ne yazık ki… Biliyorum, benimkisi nafile bir çaba, bu romantik iddia unutulmayacak, yüz yıl sonra bile bu ‘şaşılası başarıya’ inanılacak. Hani arada bir, Türkün Türk’e propagandası diyoruz ya… Vallahi öyle!

[Radikal Kitap, 4.12.2010]

Falan filan ve homofobi

12 Eylül sonrasında çıkan muhalif dergilerden biriydi Yarın, tarih yanlış olabilir, 81'de çıkmaya başlamış olmalı, yaşım gereği, çıktığı dönemde okuru değildim, sonradan dallamış, karıştırmıştım. Edebiyat sanat dergilerinin hele o yıllarda çıkanlarının, 70'lerin hararetiyle olmalı, sakin bir dil kuramadıklarını ya da bunu sahiden bilemediklerini düşünürüm. Her dönemin bir dili ve iklimi var, belki de sakin ve mesafeli olurlarsa korkak sayılacaklarını düşünüyorlardı.

İlk sayılardan birinden, takdim yazısından bir alıntı yapacağım...Görsel de zaten o bölümden... Yarın ne yapmış? Hürriyet Gösteri'yi, Doğan Hızlan'ı, verdikleri ödülü, o ödülü alan Murathan Mungan'ı diline dolamış diyelim: 

"Tekelci basının piyasaya sürdüğü dergilerin en kötüsü ama aynı zamanda en ilginci olan Gösteri'nin genç kuşağı ödüllere çağırışı, bu utanmazlıkların tam örneği oldu. Sanatı değil, eşcinselliği ödüllendiren, yarışmasının sonucu başından belli olan, genç insanların içtenliklerini sömüren Gösteri'nin genç kuşağı ödüllendirmeye kalkışması gülünç oldu (...) Gösteri ödülleri gene göstermiştir ki, sanat ve edebiyat pazarına yeni birkaç piyon sürülüyor. Son günlerin en göz kamaştırıcı piyonu, şu birkaç ödül aldıktan sonra ödüllere karşı çıkacak olan Murathan Mungan da, aynı ruhsal birlikteliklerin ödüllendirdiği yeni bir yıldızdan başka birşey değildir. Bugüne dek değer sayılabilecek bir tek ürün ortaya koyamamış, edebiyatsever her lise öğrencisinin yazabileceği düzeydeki kitap yazılarıyla (...) Doğan Hızlan'ın hazırladığı senaryo, beklenen etkiyi yaratamadı." 

Yazılanları bir ödül tartışması olarak okumak haliyle mümkün değil, açık bir  homofobik tutum,  tahkir ve teşhir edici bir dil kullanılmış. Murathan Mungan'ın eşcinselliğini okura ihbar ettikten sonra ne deseler boş,  edebiyat filan hak getire çünkü. 

Kırk yıl geçmiş üzerinden, eskilerden bir şeyler paylaşınca arada hep soruyorum, bugün yapılabilir mi böyle bir şey?

Ha bu arada edebiyat magazini sevenler, Yarın dergisinde kimler varmış, kimler yazmış merak edip bakabilirler... Kimler kimler, neler neler...

Bir karikatürün dökümü

Karikatür, Orhan Ural'ın albümünden (1943). Kapağa fırçasını (kendisini) katarak, neleri çizdiğini-esprileştirdiğini göstermek istemiş, bakın kimleri çizdim gibisinden okuyucuyu çağırmış. Büyük gazetelerimizde ve popüler mizah dergilerimizde çalışan bir karikatürist olarak neyin revaçta olduğunu, o yıllarda nelere gülündüğünü biliyordu mutlaka...

Kapaktakiler, sadece Ural'ın değil, o yıllardaki bütün mizah edebiyatının ve okurlarının bildiği popüler tiplemeler... 

Kimler var? "Sereserpe yatmış" arzu odağı genç kadın, çevresinde ona serenat yapan "çirkin Yahudi", hemen yanında kırmızı fötr şapkalı, göz süzen ve bıyık buran bir zampara, diğeri iki akşamcı sarhoş, üstelik biri "cadaloz" karısından dayak da yemekte... Sonuncusu da fırçanın ucuna takılmış olan bir Bobstil...

Hemen hepsi bugün pek hatırlanmıyorlar, her şeyin bir ömrü var, herkesi kıkır kıkır güldüren bir espri, bir fıkra veya komik bir tipleme illa ki zamana yeniliyor, eskiyor, tarihi bir vesikaya dönüşüyor diyebilirsiniz. E haklısınız derim, şu veya bu nedenle kapaktaki tiplemeler sokağı ve zamanı yakalayamaz olunca kaybolmuşlar, görünen o...

Arada yazıyorum, popüler esprilerimiz, milli kimliğimizi ve kamusallığımızı anlamamızı kolaylaştırabiliyor, karikatüre o sebeple dikkat kesildim. 

Tek tek yazalım.

Yahudiler, büyük savaştan veya 1948 göçünden sonra karikatürümüzde neredeyse birdenbire kayboluyorlar, Orhan Ural'ın da çizdiği o çirkin, tek dişli Yahudi çizilmez oluyor, arkaikleşiyor. Şöyle de denebilir,  özellikle 70'lerden sonra İsrail devletiyle özdeşleştirilen "katil asker" imgesi "korkak bezirganın" yerini alıyor... 

Şunu soralım, niye çiziliyordu, niye çizilmez oldu? Çiziliyordu çünkü, azınlık düşmanlığı, toplumu birarada tutan unsurlardan biriydi, iç düşmana ihtiyaç duyuluyordu. Yahudiler, ekonominin millileştirilmesi arzusuyla düşmanlaştırıldılar diyelim. Çizilmez oldu, çünkü Naziler'in onlara neler yaptığı ortaya çıktı, Yahudiler'e karşı duyulan keder ve empati, o düşmanlığı öteledi denebilir... Üstelik, biz Almanya'ya değil Amerika'ya yakınlaşarak, daha demokratik bir siyaset düzeni kurmaya karar verdik karar verdik. 

Bobstil, Bihruz Bey'den ve Hacivat'tan izler taşıyan bir züppe tiplemesi, dejenere bir genç erkekti... Aklı bir karış havadaydı, cahil ve pozördü... O yıllarda çiziliyordu çünkü batı hayranlığı eleştirilmesi gereken başka bir toplumsal harçtır, modernlik rejimi korkutuyordu, milli kimlikten uzaklaşmak büyük bir endişeydi. Bugün o dönemdeki kadar güçlü bir benzeri yok sanki...Niye yok? Anit entelektüelizm, populizmin olmazsa olmazlarından ama bu yönde diyelim, karikatürde bir karşılığını göremiyoruz. Çünkü, karikatür kanonik inşanın memuru değil artık, hem etkisi yok hem de üreticileri sivilleştiler, hiç biri "mebus" olarak düşünülmüyor örneğin... Veya dergiler, devletin desteğiyle değil kendi satış rakamlarıyla yaşıyorlar.

Gelelim, akşamcı tiplemelerine, yaşadığımız dönemde böyle bir tiplemenin popüler olması mümkün değil, hepimiz biliyoruz yasaklanır veya yasaklanmasa bile güçlü bir hoşnutsuzlukla karşılanır, ayıplanır... Oysa çok içtiği için küfelerle eve taşınan ve karısından (kaynanasından) dayak yiyen memurlara Hüseyin Rahmi'de, Ercümend Ekrem'de, Bektaşi fıkrasında, Karagöz karikatüründe veya Ortaoyununda sıkça rastlarız... Dindarlık, popüler bir siyasi tavır olarak sekülerliğin yerini aldığından beri etkisini yitirdi iddiasında bulunacağım. 

Kadınlar, bir arzu nesnesi-aracı olarak yaşamaya-çizilmeye devam ediyor diyebilirsiniz, ben aynı fikirde değilim, çizildiğinde tepkiyle karşılanıyor çünkü, kadın düşmanlığı ve nefreti (Mizojini) hemen deşifre ediliyor, yüksek sesle eleştiriliyor demek daha doğru. Siyaseten doğru olamayan veya bunu umursamayan karikatürcüler yaşlı, arkaik, patetik ve modası geçmiş sayılıyor...

Olabiliyor

Bir iki kez daha gördüm, Osman Seden senaryolarının başına veya ilk sayfasının üst kısmına mutlaka "besmele" yazarmış, mağfiret niyetiyle yazılır biliyorsunuz...Yeşilçam filmi olunca insan ister istemez ilginç buluyor... Hele o yıllarda seküler orta sınıftan birileri veya şehirli İslamcılar görseler hayret ederlerdi. 

Kimin neye-nasıl inandığını, nasıl açıkladığını ve kendi hayatına uyarladığını tartışmanın pek bir anlamı yok... Görüntümüzle-imgemizle yapıp ettiklerimiz uyumlu ya da beklendiği gibi olmayabiliyor. 

Bir arkadaşım, benim aklıma gelmemişti, "ya her metnin başına yazılması zorunlu tutulsaydı" dedi.

Seneler önce, Hindistan'da sinemalarda her seans öncesi, film başlarken seyircinin ayağa kalkıp milli marşlarını söylediğini duymuştum. Gelenek olmuş bir kanun diyelim, marş söylemeden filmi seyredemiyorsun, vay ki vay. Trajik gelmişti. Döndük dolaştık, futbol maçlarından önce marş söyler olduk. 

Anything goes...olur böyle şeyler anlamına da gelir, her şey (yol) serbest (mübah) de... 

Seyrüsefer Defteri 141

++ Terror on the Prairie (2022) western kontenjanı, Carano sırıtmamış ama filmin şiddeti gerçekliği belirlediği için oralarda irtifa kaybettiği olmuş (30 Haziran).++ The Princess (2022) video oyunu gibi, çata çat aksiyon (29 Haziran).++ Man vs Bee Sea1 seyrettim, beyfendi Tom ve Jerry mizahını aramış (28 Haziran).++ Sotto il sole di Riccione (2020) İtalyan gençlik filmi, gişe komedisi, vasat altı (27 Haziran).++  Spiderhead (2022) kendini çok belli etmesi çok önemli değil aslında, temposuz olmuş, gerememiş (26 Haziran).++ Appunti di un venditore di donne (2021) beğendim, bir derinliği olması sebebiyle uyarlama olduğu anlaşılıyordu, bir noktada düşüşe geçiyor, potansiyelli hikayeymiş (25 Haziran).++ The Devil All The Time (2020) beğendim, kalabalığı toparlama biçimi, sarkastik anlatıcısı, inanç ile şiddet sarkacı başarılı, çok fazla iyi oyuncu kısım kısım biraraya gelmiş (24 Haziran).++ El silencio del pantano (2019) edebiyat uyarlaması derinliği var, güzel karakterler, başka türlü de anlatılabilecek bir tahkiye derinliği, hiç fena değil (23 Haziran).++ The Terror Sea1 Ep.7 ve 8'i seyrettim (22 Haziran).++ Schachnovelle (2021) uyarlamada eksiklik bence baştaki arrogantlığın kaybolması, dibe inen bir kurbanın medceziri vardır hikayede (21 Haziran).++ Sorjonen: Muraalimurhat (2021) dizinin devam filmiymiş, o handikap olmuş, karakter enteresan (20 Haziran).++ The Terror Sea1 Ep.5 ve 6'yı seyrettim (19 Haziran).++ The Offer Sea1 Ep.1 ve 2'yi seyrettim (18 Haziran).++ Tehran Taboo (2017) rotoskop animasyon olması filme ayrıca bir güç katmamış, hikaye kadınları, yoksulları, Tahran'ı sert anlatıyor (17 Haziran).++ Vacation Friends (2021) gişe komedisi, oyuncu enerjisi ve kokain esprileri başarılı (16 Haziran).++ Spiritwalker (2020) fikir güzel ama çok kalabalık, sadeleşse başka bir tadı olurmuş, sevdiğim türden (15 Haziran).++ The Terror Sea1 Ep.3 ve 4'yü seyrettim (14 Haziran).++ 1883 Sea1 Ep.5 ve 6'yı seyrettim (13 Haziran).++ Il paradiso all'improvviso (2003) İtalyan gişe filmlerine devam, 70'leri arayan, 80'lerde çekilmiş bir aşk komedisi, sonunda evleniyorlar (12 Haziran)++ The Terror Sea1 Ep.1 ve 2'yi seyrettim (11 Haziran).++ Una moglie bellissima (2007) gişe komedisi, Türkiye'de değil çekilmek senaryosu bile onaylanamazdı (10 Haziran).++ 1883 Sea1 Ep.3 ve 4'ü seyrettim (9 haziran).++ The Big Sleep (1946) dönemi için yeni hikayesi, ahenkli bir griliği, garip bir erotizmi ve nemli bir bunaltıcılığı var, bir kere daha seyrettim (8 Haziran).++  Hustle (2022) Happy Madison vasatlığının üstünde bir iş olmuş, fena değil (7 Haziran).++ Clark Sea1 Ep.5 ve 6'yı seyrettim (6 Haziran).++ Blacklight (2022) Neeson nerden nerelere geldi, o üzücü, filmin senaryo ve gerilim iddiası sadece vasat değil, arkaik (5 Haziran).++  Clark Sea1 Ep.3 ve 4'ü seyrettim (4 Haziran).++ Collateral (2004) ikinci kez seyrettim, ilkini tamamen unutmuşum, yine unutabilirim (3 Haziran).++ Clark Sea1 Ep.1 ve 2'yi seyrettim (2 Haziran).++ The Vault (2021) Görevimiz Tehlike tadında mambo jambolar, pek de parlak olmayan bir soygun filmi (1 Haziran).++

Kıymetli bir şey

Bir "mektup" arkadaşım, gönüllü olarak "hastalarla" telefonda görüşüyor, onlara moral veriyormuş... Sohbet, sempati, yakınlık... çok ilgimi çekti. Dün, Tanıl'la konuştum, o da yirmili yaşlarda geçirdiği bir ameliyat sonrasında kendisine ziyarete gelen birini anlattı. Meğer, o da ziyaret saatinde hastaları dolaşan, onlara moral veren biriymiş.

Bazen sinirlenip, vara yoğa dert arayanlara "git, bi dolaş hastaneleri, dünyaya başka türlü bakacaksın" derim.

Dinlemek, konuşmak... Dert dinlemek, derdi konuşmak, teskin etmek... şimdilerde çok kullanılıyor, "kıymetli bir şey" İnsanlar çok konuşuyor ve son sözüymüş gibi marazi bir tutkuyla "bağırıyor" ya... O kadar konuşana karşın bana çok az dinleyen varmış gibi geliyor.

Sırf o yüzden olmalı... İnsanlar terapistlerine aşık oluyorlar.

İnsan ömrü ilaçlarla, ameliyatlarla tıbben uzatılıyor ama... dinlememeye, zaman ayırmamaya çare bulunamıyor...

Sadece mektup arkadaşım değil galiba hepimiz hastalarla konuştuğumuzu ve hasta olduğumuzu fark etsek...öyle konuşsak ve dinlesek... birazcık daha rahata ereceğiz.  Sanki... evet, sanki öyle bir şey olacak.

Bugün "amca" olmaya karar verdim ve iyimserim. [2019]

Malkoçoğlu

Malkoçoğlu karakterini nasıl tanımlarsınız?

60'lı yıllarda üretilmiş tarihi çizgi romanlarımızdan biri. Yaşamış olduğu iddia edilen yarı mitik bir tarihi kişilikten ismini alan, yetişkinlere yönelik bir serüven anlatısıdır. Bütünüyle iç pazara yönelik milliyetçi temaların ağır bastığı, benzerlerine göre erotik unsurların daha az kullanıldığı bir gazete çizgi romanıdır. Herşeyi başaran muktedir bir kahraman etrafında gelişen, serüven edebiyatının klişelerine başvurularak anlatılan bir erkek hikayesi de denebilir.  Önce gazetelerde yayınlanmış, sonra dergi olarak çıkmış, sinemaya da uyarlanmıştır. Douglas Fairbanks ve Errol Flynn karışımı sarkastik bir kılıçbazdır Malkoçoğlu, kadınları büyüleyen, değme silahşorları düelloda alt eden, zehir zemberek korkusuz bir delikanlıdır. Genellikle Cüneyt Arkın'ın popülerliğiyle hatırlanan bir kahramandır, filmlerinin çizgi roman uyarlaması olduğu pek akla gelmez.

Malkoçoğlu’nun gerçek bir karakterden esinlenmesi hakkında ne düşünüyorsunuz?

Gerçek bir karakter olup olmadığını bilmiyoruz. Söz konusu efsanevi kişilikle  çizgi romanın bağı sanıldığı kadar güçlü değildir. Dizinin yaratıcısı Ayhan Başoğlu, benzer nitelikteki yabancı çizgi romanlardan, geniş  anlamıyla serüven külliyatının kılıçbaz hikayelerinden epeyce faydalanmıştır. Öte yandan esinlenme noktası, en azından başlangıçta çizgi romanın gerçeklik vehmini muhtemelen güçlendirmiştir.  Meseleye gerçek mi değil mi diye bakmak bence tuhaf olur, çünkü bunu yaparsak, hem gerçeğe hem de çizgi romana haksızlık etmiş oluruz.

Malkoçoğlu Türk toplumunu nasıl etkilemiştir?

Bir etkisi olduğunu düşünmüyorum. Malkoçoğlu ismi insanlara ne çağrıştırıyor diye sorarsanız,  sokaktaki insanın aklına Cüneyt Arkın gelecektir. Hatta Malkoçoğlu değil Mamçakoğlu diye gülerek de cevap verecektir. Malkoçoğlu bir serüven hikayesi, eğlencelik bir içeriği var. Milliyetçi temalar taşıyor ama bunlar çok da keskin şeyler değildir. Bir gazete çizgi romanıdır, gazeteler arası rekabet nedeniyle üretilmiş, milliyetçilik ve erotizm ticari olarak pazarlandığı için tercih edilmiştir. Çoğu çizgi roman üreticisi, yaptıkları çalışmalarla çocuk ve gençlere tarih öğrettiklerini iddia ederler ama o hikayelerde anlatılan tarih hem sahiden uydurmadır hem de herhangi bir ölçüde derinlik taşımamaktadır.

Sizce neden Malkoçoğlu’nda milliyetçi duyguların etkisi fazladır?

Milliyetçilik ticari olarak pazarlanabilir bir olgu. Türkün muktedirliği ve kahramanlığını anlatmanın her zaman ticari bir karşılığı olmuştur. Diğer yandan tarihsel olarak her dönemin kendine özgü siyasi koşulları ve bir aurası da vardır. Malkoçoğlu, 27 Mayıs'tan sonra gelişen seküler sol milliyetçi eğilimlerin hakim olduğu bir basın dünyasında yayınlanmıştır. 70'li yıllarda bu tür anlatılarda İslami eğilimler daha belirginleşiyor örneğin.

Malkoçoğlu çizgi romanlarındaki diğer karakterlerin özellikleri ve etkileri hakkında ne düşünüyorsunuz? 

Yan karakterleri soruyorsanız, bunlar genellikle erkek kardeşliği içinde düşünülebilecek, Malkoçoğlu'nun benzersizliğini pekiştiren komik kişiliklerdir. Her serüvende kadınlar değişir. Malkoçoğlu, her defasında mutlaka prenses, düşes ya da kraliçe olan bu güzel kadınları büyüler, erkekliğiyle baştan çıkarır ve onları fetheder. Yine serüven sonunda kahramanımızın son kavgayı yaptığı Türk düşmanı bir kötü adam vardır: çirkin, iki yüzlü, güvenilmez biridir. Hepsini klişeler olarak görmemiz gerekiyor.

Malkoçoğlu çizgi romanlarını incelersek hemen hemen hepsinde en dikkat çeken özellik nedir?

Serüven teması en belirgin özelliğidir, milliyetçilik, erotizm ve mizah daha sonra gelir.

[Bu röportajı Bilkent Üniversitesinden öğrenci arkadaşlarla yapmıştım. Yazışmayı Haluk Baktır yaptı. İlk kez 2013'te yayımlandı.]

Bahçelerde arzular

Ankara’da yaşadığım yer olan Güzeltepe, yeşili bol bir mahalle, yaza girerken dalları meyvesiyle dolup taşan sayısız ağaca rastlıyorsunuz. Her gün evden ofise giderken, ofisten eve dönerken, canımın çektiğini yol üstünden birer ikişer koparıyorum, çocukluktan kalma bir alışkanlık... bahçelere dalarak büyümüşüm...

Ne ki, her yıl şaşırıyorum, benden başka bu işlere gönül indiren "çocuk" yok sanki... Dallardaki meyveler öylece duruyor… Kimsenin ağaçlara çıktığını, bahçelere daldığını, meyveleri topladığını görmedim... Dünya kadar çocuk ve genç var, Vallahi tillahi biri olsun buna teşebbüs etmiyor... Erikler ve kaysılar kızarıyor, dutlar dökülüyor, önce bademler sonra kirazlar dalında kuruyor, düşünüyorum da çağlayken talan ederdik biz...

Bu durumu kime anlatsam, laf genellikle sokakta büyümemiş çocuk, çocuk değildir yargısına varıyor... yani demek istiyorlar ki "biz çocuktuk" bunlar "yazık yazıkk"... Ben bu türden hayıflanmaları pek sevmiyorum, asıl meseleden uzaklaştırıyor bizi. Niye arzu duymuyorlar ben onu merak ediyorum, yazıklık bir durum olduğunu düşünmüyorum. 

Çocukluğumda, aileler ancak önemli günlerde dışarıda yemek yedikleri için yılda bir ya da iki kez İskender yiyebilirdim, Uludağ Lokantasına gidilirdi, yediğim şeye bayıldığım için o gidişlerin tekrarını heves ve heyecanla beklerdim. O lezzet ve "alay-ı vala" beni o kadar etkiledi ki, yaşadığım her sıkıntı sorasında, anne ya da babamın ameliyatları filan geçtiğinde mesela, hastaneden çıkıp doğruca Uludağ'a gider, kendime İskender ısmarlardım.  Uzun yıllar yaptım bunu. Oğlumun ya da onun yaşıtlarının bu seremoniyi anlaması kolay değil, İskender özel bir şey değil artık, yemekçiler adım başı her yerdeler, telefonlardan iki dakikada sipariş veriyorsunuz, dışarıda yemek yiyebilmek büyük bir lüks sayılamaz vs vs...

Bir arkadaşıma, dallar meyvelerle dolu, biri bile almıyor dediğimde bunlar eksiklik bilmiyor ve özlem duymuyorlar, ulaşabiliyorlar filan diyerek uzun bir açıklamaya girişti... İktisatçıdır, kısmen katıldım, ona da söyledim, kısmen ezber buldum söylediklerini... İnsanları ve toplumları dönüştüren ve alt üst eden en önemli "şey" bence arzu... Ki arzu dediğimiz kolay bulunmayacak, rekabetçi ve itibarlı görünecek,  taze anlamında genç ve tüketilmemiş, az bulunur olacak bir şey...

Çocukluğumu düşünüyorum, mahallede sadece bir tane manav vardı, market mefhumu akla dahi gelmiyordu, haftada bir gün pazar kurulurdu, meyveyi orada görür, satın alırdık. Benim arzularım tabii ki farklı olacak... 

Sorun, asıl olarak o arzunun nasıl dindirildiğiyle ilgili, tam da orada işler karışıyor çünkü. Sokak röportajlarında kenardan ortaya seyirten amcalar "yima! içma! alma la alma" filan diyorlar ya o öyle kolay bir şey değil... telefonlarda harca butonu var, indirimli yemekler, sepette sürprizler... 

İktisatçı arkadaşım, sen ben lokantadan yemek yemeyebiliriz ama bu çocuklar bunu yapamazlar, lokantadan yemek yememenin bir tasarruf ve tercih olduğu hayatı bilmiyorlar diye ısrar etti... Ananem, "fakirlik değil, zenginken fakir olmak zordur" derdi, arkadaşım biraz onu anlatmak istiyordu. 

Bence en büyük sıkıntı, birinin yemesi diğerinin yememesinden çok, birinin yediğinin hayal edilmesinden çıkıyor. İşte arzu tam da böyle bir şey, dinmiyor, durmuyor, ele avuca sığmıyor...hayal kırıklığının tarihini yazıyor. 

Kavgam

Kurt Halbritter'in karikatürleriyle anlattığı Kavgam'dan söz edeceğim. Habitus Yayınlarından çıktı. Yanlış anlaşılmasın, albüm Hitler'in Kavgam kitabını anlatmıyor. Halbritter, Kavgam'dan alıntılar yaparak, kendisinin de bizzat yaşadığı Hitler dönemini anlatıyor. Çizgiler çok güzel, zekice espriler var. 1933 öncesini ve sonrasını sıradan insanların konuşmalarından anlatmak son derece çarpıcı bir fikir. Çok da başarıyla altından kalkılmış. Teyzelerin, amcaların, çocukların inanarak, bağırarak, susarak nasıl Nazi'ye dönüştüklerini gösteriyor. Çok acı verici ve çok sahici o bakımdan. 

Kapak daha iyi yapılabilirmiş, hem eski hem de iddiasını yansıtamıyor bence. Ama iyi bir şey yapmışlar, bu türden siyasi kitaplara bir önsöz yazdırma deliliği var. O önsözler  de ekseriyetle aktüele hesap soran, illa ki benzeten şeyler oluyor. Kitaptan çok bugünü konuşan, önsöz yazarını cilalayan bir yönü oluyor ki bence yanlış. Yayınevi bunu yapmamış, iyi olmuş.

Halbritter, 1924 doğumlu, 1978'te ölmüş. Sahiden çok güzel çizgileri var. Esprilerinde bazen cinsiyetçi ya da kadınlara karşı haksız olabiliyor, öyle hissettim. Erkekleşme meselesini daha fazla kurcalayabilirmiş. Kadınlar, bu türden otoriter yükselişlerde ancak erkekleşerek ve üniformayı paylaşarak kendilerini varedebiliyorlar. Kitabın kendisi eski, böylesi bir derinleşme beklemek haksızlık üstelik çok ince ve özel bir gözü var Halbritter'in. Özetle kitap öncü bir çizgi tarih yorumu, iyi bir görsel toplam, tavsiye ederim.

Milano Usulü Western

I
• "Milano usulü western" terimi bana ait değildir, bir arkadaşımdan duyduğum, hoşuma gittiği için kullandığım bir yakıştırmadır.
• Bonelli çizgi romanlarındaki western tarzını anlatmak için kullanılmıştır.
• Milano usulü western'in spagetti western ile uzak yakın ilişkisi yoktur. Bir yakınlık kurmak icap ederse, bu yakınlık Hollywood ile kurulmalıdır (bakınız rahmetli john ford ve rahmetli bonelli).
• Milano usulü western'i iki ayrı kalıptan okuyabiliriz: a. Zagor b. Teks
• Yakınlarda çıkan Magico Vento, Teks'e değil Zagor'a yakındır.
• Fantastik ve korku, Milano usulü western'in önemli parçalarıdır.
• Judas'ın başarısız olması, Milano usulü western olmamasına bağlıdır.
• Zagor'un eline altıpatlar yakışmaz, finaldeki kavgaların adamıdır.
• Milano usulü western senaryoları bir baba-oğul yarışıdır, kuşak çatışmasıdır.
• Manfredi, Dylan Dog ve Ken Parker okumuş okuyucularla uğraşmak zorunda kalmıştır. Magico Vento, Milano usulü western'in son ürünüdür.

II
• Teks'in spagetti westernler ile bir ilişkisi yoktur. Yapılan, çizgi roman severlerin ünlü bir türle sevdikleri bir kahramanı birbirine yakıştırmalarıdır.
• Birbirlerine yakıştırılan çiftlerin birlikte olacaklarının garantisi var mıdır?
• Bonelli, üretirken çocukları ve gençleri hesap eder, Leone, erkekleri ve Hollywood'u.
• Leone, Ford estetiğini tersyüz eder. Bonelli, esseGesse'yi.
• Teks yüzünden Kaptan Swing vardır (ya da Çelik B(i)lek nostaljidir artık Swing'in düğününde).
• Teks, geleceğe bakarken her şeye rağmen iyimserdir. Tommiks geleceğe bakmaz, zaten iyimserdir, o anı yaşar. Eastwood ise Leone "iyisi" olarak iki kaşının ortasına yiyeceği kurşunu hesaplar daima.
• Teks'te göğüslerine kan fışkıran tombul kızlar, mastürbasyon yapan kötü adamlar, ahırla barın bir arada olduğu mekânlar yoktur. Teks, "otantik" western folklorunu pekiştirir.
• Teks'te bir radyo oyunu kadar çok konuşulur. Leone ise bir opera kadar uzatılmış sahneler kurar, konuşan müziktir.
• Leone yalnız ve az konuşan kahramanları sever. Teks ise hem konuşkandır hem de yanında dostları olmadan hiçbir yere gitmez. Nerdeyse her eylemini yanındakilerle tartışarak yapar. Leone'nin derdi Hollywood'la hesaplaşmak olduğu için kahramanlarına ne paylaşmayı ne de başkalarına güvenme duygusu vermiştir.
• Teks solcudur, spagetti kahramanları ise sağcı. Milano usulü westernler’de toplum kirlenmiştir ama çıkış arayan idealistlerle karşılaşırız. Leone ise idealizmi bir yalan olarak görür.
• Teks politikacıları sevmeyen bir solcudur. Onu anarşist saymak yanlıştır.
• Ken Parker, Teks'e karşı bir meydan okumadır. Edebiyata yakın olduğu için çizgi roman olarak kaybetmiştir.

III
• Ken Parker, anlamaktan yorulmuş bir seyyahtır.
• Ken Parker, Milano usulü western’in en iyi "iyi adamıdır". Western diyarlarını dolaşırken Mesih kadar iyi olduğu hikâyeler yaşar. O, insanların güzel şeyler yapabilme yeteneğine inanan bir idealisttir.
• Ken Parker şiir okuyan tek Milanolu’dur [Bu onu Oğuz Atay kahramanı yapmaz].
• Berardi, “size bir film anlatacağım” diye öyküsüne başlayan bir Hollywood senaristidir.
• Ken, Teks kadar yumruk atamaz, öyle bir kavga onu ağlatmaya yetebilir.
• Soyunan, Ken'le sevişen kadınlar görürüz. Teks'i eşcinsel bulanlar Ken Parker'ı gerçekçi mi bulmaktadırlar? Kahramanın bir kadınla sevişmesi Milano'da tabu yıkmaktır. Henry Miller ne derdi ki bu karelere...
• Ken Parker, "hiç de kahraman değil" klişesinin Türkçe'deki ilk fumetti örneğidir.
• Berardi, ta en başta bir Judas öyküsüyle başlar diziye. Takipler, soygunlar, silahşorlar, posta arabaları, trenler... Sonra insanları anlatır, kareler bir duygudan diğerine geçmeye başlar. Cehennem zebanisi Teks'in bayıltıcı yumrukları, daldan dala uçan Tarzan Zagor'un hareketleri değildir bunlar. Konuşarak ve bazen susarak "konuşur" bizimle.
• Çizgi roman edebiyat değildir diyenleri haklı çıkarırcasına az satmıştır Ken.
• Oyuncunun aslası yoktur, rolü neyi gerektiriyorsa onu yapar diyen bir oyuncudur Robert Redford.
• Çizgi roman okuru anti-entelektüelisttir denebilir mi?
• Berardi'nin Julia'sı Aksoy'da kapanırken 150 tane satmış. 150 mektup yazmak istiyorum.

IV
• Zagor, Afrikalı ağaçlar arasında bir beyaz adamdır. Sherwood'lu Robin kadar İngiliz, İrlandalılar’ı sevecek kadar İtalyan’dır.
• Çiko, ne kadar Sanço ise Zagor da o kadar Don Kişot'tur.
• Zagor, laboratuvardaki "kaza sonucu" süper kahraman olmayan ve 19. yüzyılda yaşayan tek süper kahramandır (okuyana nanik hakkı tanıyorum).
• Süpermayk, Milano usulü western'in en sempatik kötüsüdür. Yazarını ve Zagor'u yenerek yaşamayı becermiştir.
• Zagor, Bonelli'nin en çok yürüyen kahramanıdır. Teks'i atlarla hatırlarız, onu yürürken... Magico'yu otururken (tm)...
• Zagor'un çılgın bilim adamları, deneyler yapan, hayaller peşinde koşan serüvencileri hep yabancıdır. Darkwood her türlü zenginliğin ve bin bir maceranın membaıdır. Dış mihraklar, her öykünün değişen düzen bozucuları...
• Zagor'un, Zagor bir kadınla öpüştü diye eğlenen / sevinen okuyucuları vardır. Diana'nın memelerini konuşanları hiç saymıyorum.
• Zagor, Teks kadar İspanyolca bilmez, tercümanı olduğundan olmalı...
• Milano usulü western'in en hareketli öyküleri Zagor'undur. Kareler bir hareketten diğerine geçer. En çok öfkeleneni, şaşıran ve bağıranı (kendini kaybedeni) Zagor'dur. Jestleri, tavırları ve mimikleri en çok değişen, en çok Akdenizli olan odur.
• Mephisto ve Hellingen hısım, akrabadır. Baba-oğul olduklarını iddia edenler bile vardır.
• Mister No, Zagor'un öteki yüzüdür. Serüvenin başında ve (daha çok) sonunda gülen Zagor, yirminci yüzyılda içkiyle hasbıhal eden, güleç yüzlü bir "âşıktır" artık. Mister No, bir hayat firarisidir, Çiko'su dilinde.
• Zagor İtalya'da "artık" az satıyor, bizde "çok". Niye? Bir mektup da o çokluğa bırakıyorum.

V
• Kit Karson, Milano'nun en ünlü / muteber karamsarıdır. İlk western filmlerinin (sirk cambazlarını andıran) süslü ve frapan oyuncuları gibidir kıyafeti.
• Amcadır. Kit Amca derken bile içimiz ısınır ona. Bonelli, Karson'a okuyucunun sesini vermiştir. Merak ve endişe soruları onun ağzından çıkar. Sam Amca'ya sakalı dışında benzemez.
• Karson, Bonelli'nin yaşlı "Pardayan"ıdır. Marazi karamsarlığıyla güldürür okuyucuyu. Teks'in manşeti Kit Karson'un varlığıdır. Onsuz geçen öykü, emekli olmuş askere benzer.
• Mister No, Karson'un marifetli torunudur. Zagor'u görseydi, "Kim bu soytarı?" diye sorardı mutlaka.
• Karson, Milano'nun "erkek kardeşler birliği"nin en yaşlısıdır. Çizilmiş onca sayfayı, okunup atılmış dergileri ve emekle anlatılan öyküleri temsilen durmaktadır. Kit Amca, Fumetti Müzesi’nin danışmanıdır.
• Nevrotik kadınlardan ve kitaplardan korkar en çok.
• Kötü adamı mimlemekte Teks kadar tecrübelidir. Kavgada mutlaka konuşur Teks'le. "İhtiyar deve", payına düşen Teks kaynaklı yakıştırmadır.
• Teks'ten çok onun için endişeleniriz. Robin'i öldüren tahammül fersa Amerikan tüccarlığı Karson'a kıyar mı diye aklımıza takılır. Allah’tan Teks çok satmaktadır.
• Milano kozmolojisinde kehanette bulunan, kabristandan söz açan, keyfiyet düşkünlüğü yapan ve kasveti bozanlar komiklerdir. Büyülü Rüzgâr'ın Poe'si, aç kalmış bir Çiko ya da minyatür bir Karson'u andırır. Magico çıkana kadar "edebiyat" ve "yıllar" geçmiştir Milano'dan. Mürekkeplidir Poe'nin sözleri.
• Teks'i gülerken hatırlamak için Karson'a ihtiyaç duyarız (2. baskı).
• Teks çocuklar için çizilmiş olsaydı, çocuklar en çok iki Kit'i severlerdi.
• Ak saçlı bir şeytan çizilseydi, Karson'a benzerdi muhtemelen. Karson'un, Teks'e sürekli şeytan demesinin nedeni ne?

Serüven, Çizgi Roman Araştırmaları Dergisinin 2.Sayısında mahlasla yazdığım bir yazı (2004).