Çekme lan!! fotoğrafları

 

Üç ayrı fotoğraf da yetmişli yılların İstanbul pavyonlarından, gece hayatından... Tek tek bakınca battal erkekler, konsomasyona gelmiş kadınlar, pozlu, palavralı jestler... eprimiş masalar, dumanlı, kirloz ve sakil bir ortam görüyoruz...

Ortada bir fotoğrafçı dolanıyor ki, kellifelli beyfendiler flaşı (ve şipşakçıyı) görünce alenen "gıvranıyor", "lann" tadında  delleniyorlar, "çekerse" evden-hanımdan uzakta o gece kaçamağı ossaat resmedilmiş olacak çünkü... Sonra ayıkla pirincin taşını, peh peh...

Çekme kardeşim ricası ve tedirginliği de var, senin gelmişini geçmişini severim öfkesi de... E meret bardakta durduğu gibi durmuyor, hanfendinin yanında adamın ağzını bozduruyorlar afedersin...

Garsona mı söylesen canım benim...

Ayrık otu

Çizgi: Berat Pekmezci
 

Kilise Direği

Eski sözlükleri karıştırırken fark ettim, Orta Anadolu'da, uzun boylulara "kilise direği" deniyormuş, bütün adlandırmalar gibi hafif komik ve asıl olarak dışlayıcı... Söz konusu bozkır olunca epeyce "gavurlaştırıcı"... Yani "camii direği", "minare direği" denmemiş de...Benzemezlikle, kendinden olmayanla özdeşleştirilmiş...

Ailede uzun boylu çok olunca, bu "boy" muhabbetine küçük yaştan alışıyorsunuz. Sizi her gören bir şeyler söylüyor, hele ergenlikte hızla boy atınca "aaa" ya da "ooo" diyen çok çıkıyor, "basket oynuyor musun" şu bu... Büyük gösteriyorsunuz, hemen fark ediliyorsunuz, kolay hatırlanıyorsunuz, kolay kolay gizlenemiyorsunuz filan...Ölçüleriniz farklı olduğundan giyimden kuşama, tavan yüksekliğine kadar her yerde sorun yaşıyorsunuz.

Azınlıksınız çünkü...Normal değilsiniz. Ben kendimce ironi yaparak "insana göre yapmışlar" derim üstüme göre, ayağıma göre bir şey bulamayınca...

Kilise direği o sebeple hoşuma gitti, ortalamanın dışında olanı mimleyen, onu ürkütücü ve garip bulan bir aklın-zihniyetin yakıştırması...

Not: Fotoğraf, 2.72 boyundaki dünyanın kayıtlı en uzun boylu adamına ait...Henüz 22 yaşındayken ölmüş...

Ferit Bey

Paris yolcusu, reklamcı, duvara asılan çerçeve, seramik ve felsefe. Hakkâri’de bir mevsim, Kafkaesk karanlık. Fantastik tecrit. Sessizlik. Sürgün ve yaralı bir zaman. Fikret Mualla deseni. Kohut’un dolambaçları. İlintili acılar ve ötelenen yalnızlıklar. Ferit Edgü, Türkçenin dağ şiiri, galeri günlüğü.

Kaligrafi

Çizgi roman ve karikatürlerdeki balon ve anlatım kutularındaki yazılar-kaligrafi her zaman özenli-özel bir karakteristikle yazılmaz. Yazının bir görsel unsur olarak estetik bir değeri olduğu neredeyse hiç akla gelmez çünkü. Ayrıca bir para harcanmak istenmediğinden genellikle vasıfsız-düşük telifi kabul edecek insanlarla çalışılır, bu da işin niteliği belirler, sonuç bol imla hatalı, hızlı ve dikkatsiz bir yazılımdır. 

Blogu takip edenler rastlıyordur, bir süredir Altan Erbulak-Cafer ile Hürmüz orijinalleri topluyorum. Erbulak bantlarında kaligrafiyle ilgili ilginç vurgulara rastlıyordum. Kendisi mi yazıyor-tasarlıyor yoksa bir başkası mı yapıyor bilmiyordum. Sonunda öğrendim. 

Yukarıdaki bantta Hattat Etem Çalışkan imzasını görünce mesele benim için aydınlandı. Bantın kaligrafisini her zaman Etem Çalışkan yapmasa da bir ara bunu denemiş, Altan Erbulak için dostane bir katkıda bulunmuş, öyle anlaşılıyor. 

Çalışkan, benim çocukluğunda gazetelerde belirli günlerde yayınlanan Atatürk portreleri çizerdi. Yoğun emek gösterdiği hemen anlaşılan işlerdi. Sonra Kuran'ı Kerim'in Türkçesini elle yazmış, gazeteler de kuponla vermişlerdi. Gösterdiği hattatlık çabası haberlere konu olurdu. Görmedim ama Nutuk metnini de yazmış...Kendisine "milli ve manevi" hedefler koyuyor, incelikle uğraşıyordu diyelim, çalışkan insanlara zaafım olduğundan sohbet etmek, bir gününü nasıl geçirdiğini görmek isterdim.

Bugün balon yazıları bilgisayarda yazılıyor, kaligrafinin şahikasına-çok çok iyi örneklerine birkaç tuşla ulaşıyorsunuz. Etem Çalışkan'ın çabasını, Altan Erbulak'ın bir buluş olarak kullandığı-paylaştığı estetiğinin günümüzde bir karşılığı yok. Aa ilginçmiş denip geçileceğini hepimiz tahmin edebiliriz. Oysa hem bir meslekti, hem de bir zanaat olarak geliştirilmeye çalışılıyordu, üzerine kafa yoruluyordu. 

Bilemiyorum, o çabalar, bir "müktesebat" olarak bilgisayar kaligrafisini ulaşmamızı sağlamış olabilir. Yol değil, yolculuktur önemli olan filan denir ya, o bakımdan önemli çabalardı bunlar. Diğer yandan e bu eziyet değil miydi diyenler çıkacaktır, çekenler dışında kimseyi ilgilendirmeyen bir enerji dolumu-boşalımı işte... Siz oflaya puflaya dağa tırmanıp, dağın öbür tarafına geçiyorsunuz, adamlar gelip dağın içinden geçen tünel yapıyorlar, yol kısalıveriyor...

Yalancı Peygamber Tavsiyeleri

Uçarılığı Orhan Veli'den, disiplini Aziz Nesin'den, çalışkanlığı Orhan Pamuk'tan almalı. İyimserliği Oğuz Atay'tan, derin sulara dalmayı Tanpınar'dan öğrenmeli.

Muziplik ve ironi için dileyenler bana başvursunlar, onlara bir reçete yazabilirim (Hep doktorlar mı reçete yazacak?). Kıkırdamak için İhsan Oktay'a  bakılmalı. Saat tamiri için Şule Gürbüz'e.

Tutku deyince Tomris Uyar, melankoli deyince Tezer Özlü, sokak deyince  Orhan Kemal, heyecan deyince Sait Faik mırıldanmalı. Denize karşı bağırmalı, dağın sesini dinlemeli, saksağanları seyretmeli...

Betonu delmeli, betonu delmeli...

Ölüler Cennete Gider (1984)

1984 yılından bir hikaye, 15 yaşındayım. Yayımlanınca yüzlerce kez okumuş, derginin o sayfalarını epritmiştim...

Korku dergisinin hastasıyım, yeni şeyler yapıcam, çığır açıcam filan öyle hayallerim var. Bu da o dönemden...iyi hissettirmişti bana...

Ölüler Cennete Gider, fena değildir yani :)

Tek bir öğretmene göstermedim tabi bu yazdıklarımı... Çizgi romana kimsenin değer verdiği yoktu...Göstersen, "niye bunlarla uğraşıyorsun" diyecekler... On bir yıl sonra üniversitede asistan oldum, o zaman dahi bunu söyleyen en az on profesörüm oldu...

Annemler zaten ilgilenmediler...Her kriz zamanı çizgi romanlarım yakılırdı. 2008 yılında Türkiye adına Frankfurt'a çizgi roman sergisi yapmaya giderken küçük bir özeleştiri yapmışlardı, "o zamanın doğrusu oydu" diye...

Üzülmüştüm, hatırlayınca yine üzülüyorum ama...bizi biz yapan hayal kırıklıklarımız değil mi? Bu kadar engel olmasa belki de sebat gösteremezdim... İyi tarafından bakıyorum.

Ha, kim ilgilendi derseniz, benim gibi bir kaç deli dışında kimsenin ilgisini çekmedi...Şöyle bir baktılar, "a güzel" filan derlerdi... Kenar mahallede büyüyorsan, ne ki bunlar... Boş bir hayal...

Hikayede asıl yük, çizer Sevfi Karademir'deydi... Yarı yaşındaydım, Amasya'da yok yoksul bir hayat yaşıyordu...Mektup arkadaşı olmuştuk. Amasya'ya hiç gitmedim ama o şehir, benim için Seyfi Abi demekti. Ortak imzamızla dört çalışma çıkarmıştık, o yılların mahir yayıncısı Ali Recan, çeşitli dergilerinde tek kuruş telif vermeden defaatla yayımlamıştı onları....

Sistemde sıkıntı var

Ve Sinem, yakın dönemin popüler çizgi romanlarından biri. Mizah dergiciliği küçüldüğü ve kadrolar daraldığı için yeni üretimler eskisi kadar çıkmıyor. Cihan Kılıç, Uykusuz dergisinde daracık bir alanda başladığı çizgi romanının ilk albümünü iki yıl önce yayımlamıştı. Yeni albüm yine dergide çıkmış işlerin derlemesi olmuş.

Cihan Kılıç, 1987 doğumlu; ilk albümü Ama Arkadaşlar İyidir, 2012’de çıkmıştı. Aşağı yukarı on yıldır dergilerde çalışıyor. Tarzı ve mizah anlayışı, bir ucu Tuncay Akgün’e bir diğeri Umut Sarıkaya’ya benzetilebilecek bir ayrıntıcılığa dayalı. Onlara kıyasla görsel dile, kareler arası akışkanlığa daha fazla önem veriyor. Çizgileri, frankofon havasında, mekanları fotoğraf ayrıntısında gerçekçi. En çok ilgi gören çalışmasına adını veren Sinem, orta üst sınıf diyebileceğimiz bir aileden gelen, Edinim (!) isimli bir vakıf üniversitesinde okuyan, biraz masum, biraz fettan, güzel bir zamane kızı. Hikaye, merkezinde Sinem’in olduğu ekseriyeti ona arzu duyan erkeklerden oluşan bir karakter kadrosuna sahip. Ve Sinem’in Amerikan sitkomlarından aşina olduğumuz yumuşak bir kötücüllüğü, espri yapmıyorum diyen bir espritüelliği var. Tiplemeler komik ve karikatürizeler, fonda gerçekçi İstanbul ayrıntıları resmediliyor. Aktüel siyasetle sınırlı bir ilgisi olmakla birlikte bu ilgi, orta sınıf mesafesi ve konuşkanlığını göstermesi bakımından ilginç.

Hikayenin ana ekseni, Sinem’in ablası Ebru’nun nişanlısı olan Engin’in Sinem’e duyduğu saplantılı cinsel arzu üzerine kurulu. Engin, tutkusunu hem nişanlısından gizlemek hem de görmüş geçirmiş, güvenilir bir abi, sır tutan bir akraba rolünü oynamak zorunda. Üstelik Sinem’in Kral dediği sevgilisi Alper’le çaktırmadan rekabet etmek hiç kolay değil. Bazen Sinem olmasa Ebru’yla devam edemeyeceğini hissediyor Engin, sonra o konfordan vazgeçemiyor, sonra yine kafası karışıyor, Sinem’in etrafında dolaşmaya, bir ümidi kovalamaya devam ediyor vs. Engin’in gerginliği pek çok bölümün temelini oluşturuyor. Burada bir parantez açalım. Mizah dergilerinde ve bant karikatürlerimizde, enişte-baldız esprisine dayanan hayli hikaye anlatılmıştır. Suavi Süalp’in elma yanaklı enişteleri, Altan Erbulak’ın kıvırcık saçlı bıcırık baldızları, Bedri Koraman’ın Milliyet’in pazar sayfalarında uzun uzun anlattığı ilişki ve kaçamak dersleri bir çırpıda sayılabilir. Kılıç’ın farklılığı, aynı meseleyi daha yavaş ve derinleştirerek anlatması. Engin, kadın görünce dili dışarıya çıkan, gözleri büyüyen, renk değiştiren, eli ayağı birbirine dolanan karikatürlerin aptal erkeklerine benzemiyor diyemem ama fırsat kollayan psikolojisi, dolambaçlı ciddiyeti onu geçmişteki örneklerden ayırıyor. Harareti var eden unsur, onun başarıya ulaşma ihtimali değil, o ihtimalin etrafında dolaşması. Kılıç, kamerasını taraflara çevirdiği için meseleyi sadece Engin’in gözünden de izlemiyoruz. Herkese daha içerden, daha yakından bakılıyor. Sinem, ablasıyla didişirken, başka kızları kıskanırken, ödevlerini çalışkan birilerine yaptırırken, babasıyla kavga ederken, Alper’i aldatırken, toplu taşıma araçlarından ve sokaklardaki insanlardan iğrenirken, baldız karikatürünün dışına çıkıyor. Kılıç, karakter katmayı, hikayeyi öne değil yana doğru genişletmeyi sevdiğinden enişte-baldız ekseninin dışına çıkmak istiyor. Bir bölümde Engin’in kardeşi Utku’nun hayatı, bir diğerinde Alper’in babasının hatıraları veya Sinem’i üniversitedeki hocasının cool’luğunu anlatabiliyor.  

Çizgi romanlarımızda çok değil on yıl önce sadece kahramanın eylemlerinde odaklanan anlatım biçimi, epey bir zamandır farklılaşmış durumda. Bu da hikayeden çok karakterlerin, olaydan çok karakter özelliklerinin ve akıldan-güçten çok duygusal çatışmaların konuşulduğu başka bir anlatım evresine geçtiğimizi gösteriyor. Kılıç’ın çoğulcu anlatımı da bu sayede soap opera tahkiyesinden çıkarak, şimdiki zaman karakterlerinin panoramasına dönüşüyor. Kılıç karakterlerinin temel özelliği, kendilerini sakınmaları, asıl niyetlerini gizlemeleri, komik bir pozculukla büyüklenmeleri. Bir meseleye sinirleniyor gibi görünüyorlar ama o konuda öyle adamakıllı ısrarcı değiller, ısrarcı görünmek onlara bir hava katacaksa onun pozunu yapıyor ve o nedenle ısrarcılığı sahipleniyorlar. Hemen herkes birbirine akıl veriyor, tecrübe hikayeleri anlatıyor.  Eylemler ve konuşmalar, görünür olma tutkusunu önceliyor, dinleyen değil dinleten olmak istiyorlar, hepsi beğenilmek ve hayran yaratmak için yaşıyor gibiler. Küçük yalanlar, iddialar, jestler, ezberler hep bunun için dolaşımdalar. Duygular ve akıl yürütmeler, sahicilikle veya kullanılabilir olmasıyla değil medya romantizmiyle yapılandırılıyor. Çevrelerine sahte bir farkındalıkla bakıyor, asıl olarak nasıl göründüklerini umursuyorlar. Aşırı rekabetçi bir toplumun içindeler, kaygı ve depresyon onları bütünüyle etkiliyor; gözyaşı döküyor, anksiyete yaşıyor, gevezeleşiyor, savruluyorlar.

Köşeye sıkışmalarının nedeni, arzunun sürekli kışkırtıldığı bir hayatı yaşıyor olmaları. Yetinemiyor, kabullenemiyorlar. Biliyorlar ki o kadar da ilgi çekici değiller; eksikler, önemsizler, çalışmak, rekabet etmek zorundalar. Vasatlıkları konuşmalarından, cahilce kestirimlerinden, özentiliklerinden anlaşılabiliyor. Bir hayalet gibi gezinen mutsuzluk, belki de en çok buralarda kendini gösteriyor. Kendini yetersiz hissetmek, sürekli artan rakipler, harcayacak kadar para kazanamamak ve güvensizlik, mıh gibi akıllarda duruyor. Baba otoritesi karşısında özgüvenli Alper bile titrekleşebiliyor; alt sınıflarla, yoksullarla, travesti ve tinercilerle karşılaşıldığında korku ve tedirginliğe kapılıyor, bir an evvel kaçmak, evlere ve birbirlerine sığınmak istiyorlar. Sığınakta sesler farklı yankılanıyor elbette,  öfke patlamaları ve delikanlılık gösterileri, dönüp dolaşıp cinsel ilişkiye ve cinsel yeterliliğe indirgenen erkeklik halleri yaşanıyor. Kadınların bildiği, kullandığı, evirip çevirdiği hallenmeler bunlar. Alper, sırf Sinem rahatsız oldu diye göğüs kıllarını bir gösteriyle alev alev yakıyor. Utku, arkadaşı Özcan’a Sinem’i kastederek “kardeşin böyle manitalarla takılıyo…” diye yalan dolan böbürlenebiliyor. Sinem, eniştesinin tuhaf fotoğraflarını çekip ona karşı koz olarak kullanabiliyor.

Ve Sinem, ilginç ve başarılı bir çizgi roman, yarın da hatırlanacak. Orta sınıflara, metropole, şimdiki zamana bu kadar yakından bakan yerli bir çalışma konuşulmayı hak ediyor. 

Sabit Fikir, Ocak 2017

Altan Erbulak ve Gırgır

1981 yılında Milliyet Sanat, usta ve genç çizerlere Gırgır ile yaşanan yeni dönemi sormuş... Altan Erbulak da genç çizerleri değerlendirenlerden biri... Her zaman olduğu gibi iyimser ve teşvik edici bir cevap vermiş... Ben cevabından ilginç bir bölüm seçtim.

İlk kısım işin pratiğiyle ilgili... Gırgır'ı öne çıkartarak Aral'a hakkını teslim ederek dergi çalışanlarını "başka işe muhtaç etmeden" geçindirmesinin altını çizmiş...Bizatihi kendisi, o tarihte aşağı yukarı yirmi beş yıldır telifle geçinen bir çizer... Pek çok başka işi, örneğin oyunculuğu çizerlikle birlikte sürdürüyor, öyle ya da böyle, tek işle geçinememiş... Hele ki onun döneminde bir çizerin tek bir yerde çalışarak geçinmesi mümkün değil...Dergiler az satıyor ve az sattığı için telifler yeterli değil... Ta ki Gırgır'a kadar...

İkinci kısım, biraz espriyle anlatılmış... Tezgah denmiş, iş yetiştirmek denmiş, genç çizerlerin birlikte çalışırken, çizgilerinin birbirine (aslında Oğuz Aral'a) benzemesini "üzüm üzüme bakarak" deyimiyle betimlemiş... anlıyoruz ki Erbulak, gazetecilikten gelen bir refleksle "iş yetiştirmeyi" ve "iyi telif ödenmesini" yeterli görüyor... Benzemek (veya özgün olamamak) meselesini geçici bir durum olarak sayıyor. Dergi çıkarsa, telifler ödenirse o da düzelir diye bakıyor muhtemelen...

Gırgır'da, Aral'la birlikte çalışmasa ne derdi, nasıl bakardı bilemeyiz ama bence bu düşüncesi  değişmezdi, ısrarla yinelerdi.

1935 Model Maganda

Malumunuz, popüler kültür ve argomuzda "maganda" nitelemesi var, bir tahkir ifadesi olarak yaygın olarak kullanıyor. Hıdır, herif, apaş, kırro, hanzo, zonta gibi türevlerni de biliyoruz, duyuyoruz. Şehir hayatına uyum sağlayamayan, eğitimsiz, kaba saba birilerinden söz ederken söyleyiveriyoruz.

Yukarıdaki görsel, otuzlu yıllarda çıkan bir kapak karikatüründen ayrıntı... Mayolu genç kadın hakkında konuşan iki erkeğe dikkatinizi çekmek istedim. Maganda olduklarını hemen anlıyorsunuz değil mi? Sanki, doksanlı yıllarda çizilmiş gibiler, Ahmet Yılmaz'ın, Mehmet Çağçağ'ın tiplemelerini birebir andırdıklarını bile düşünebiliriz... Halbuki altmış yıl önce Ramiz çizmiş... 

Magandalar genellikle Özal ile özdeşleştirilirdi, yani onun populizmiyle salına salına dolanırlardı filan... Beyoğlu'nu tarumar etmişlerdi vs vs... 

Oysa sadece yukarıdaki karikatür bile o tahkirin döneme özgü olmadığını ispat ediyor, önceden de yaşadığını, hatta sadece tahayyül olarak değil karikatürleştirirken bile benzerlikler taşıdığını gösteriyor. Adı Maganda değil de Haso olabilir ama var mı, var... 

Üstelik, birbiriyle zıt olarak tanımlanan ve hatırlanan iki ayrı tarihsel dönemde dahi yaşıyor, Özal ve Atatürk dönemlerinden söz ediyorum.

Çetin Özkırım

Başlığa bakmayın, ismini Çetin A. Özkırım diye yazardı... Aşki imiş o "A"... Mahlas mı, gerçek ismi mi bilmiyorum. Kapak ilüstrasyonundaki çinileme dikkatimi çektiği için aldım kitabı. Özkırım, normalde bu denli çini atmaz, handiyse ligne clair ölçüsünde konturlar atar, resmedeceğini öyle resmederdi. Kim yapmış diye aldım, hafif tertip şaşırdım.

Çizgi dünyamızın farklı ilgileri olan okur-yazar sanatçılarından biriydi Özkırım, ilüstratörlük dışında sinema eleştirmenliği yapardı. Ben kendisini 1985 yılında Videosinema dergisinde çıkan hatıralarından biliyorum, ilk kez orada okudum. Seneler sonra, Düş Erimi isimli bir anı romanını okudum, galiba, ellili yıllara "basın ressamları" gözüyle bakan, cumhuriyetin ilk çizgi romancı ve karikatüristlerini ucundan kıyısından (hatta ortasından) anlatan tek romandır. Meraklısı kaçırmamalı...

Çizgi roman da yaptı ama çok da sebat göstermedi, belki ilgisini çekmiyordu, belki o ağır işçilik gözünde büyüyordu. Ben tarz olarak Ferit Öngören'e çok benzetirim. Üretseydi, edebi tatları olan işler çıkarabilirdi. 

Bret Easton Ellis

Oğlum dün gösterdi, rastgelmiş, "Baba bu sen değil misin?" dedi, instagramda lisans eğitimi aldığım Bilkent'le ilgili bir paylaşım olmuş, 1993 yılına ait bir video benim görüntülerimle başlıyormuş...Daha önce hiç görmediğim için şaşırarak baktım, nostaljik bir kurgu yapmışlar, e bana da o hissi yaşattılar. Kişisel olarak bir tekiyle bile iki çit laf dahi etmediğim insanlarla aynı videoda görünmüşüm...

Bilenler biliyor, doktora yaptım, o kadar okudum, herhangi bir mezuniyet törenine katılmış değilim, nedenleri bana kalsın, uzak dururum böyle şeylerden... Görüntüler balodan, "param yok" demiştim, geleyim diye arkadaşlar arasında öyle bir tazyik oldu ki, "para almadan" beni Hilton'a, o baloya soktular. Öküzlük de bir yere kadar, yalan yok rakı içtim, demlendim, güldüm eğlendim, geçti gitti... Üniversiteden arkadaşlarımla otuz yılı geçmiştir, bir kere bile biraraya gelmedim, zaten cemiyetçilik, dernekçilik, okulculuk  hiç yoktur bende... 

Bunlar bana dair mırıltılar, asıl şu sebeple yazdım bu yazıyı... Biri beni videoya çekmiş ve benim haberim yok... Otuz küsur yıl sonra karşıma çıkıyor. Kimse çekebilir miyiz diye sormamış, ben poz vermemişim... Yazılı izin vermemişim filan... 

Malum, film ya da dizi çekiyorsanız, ekranda-perdede görünen herkes için yazılı izin almak zorundasınız...Bu durum o kadar sıkıcı ki, sokak insanlarla dolu olduğu için sokağı çekemiyorsunuz... Eskiden böyle bir özen etiği-hassasiyet ya da dava açılma korkusu yoktu...

Demem o ki, Bret Easton Ellis tadında bir "romana" meze edilmişim, farkında bile değilim, belki istemiyorum kardeşim...Alla alla...

link

Oruç

1933 yılından, Ramiz (Gökçe) çizmiş. Siyasi propaganda amaçlı, "mejaş" veren türden...Yeni cumhuriyetin onuncu yılı, üstelik Ramazan ayı, espri o bağlamdan çıkmış... İlgi çekiciliği şu yüzden: üst başlık Laiklik vurgusuna dayalı, Tüccar "ikram" ediyor, Memur "yemem" diyor. Memur, Laik Türkiye'de komisyon, bahşiş ve rüşvet almıyor artık mı demek istenmiş yoksa hafif sarakaya alarak soruyorum, Ramazan vesilesiyle, geçici olarak mı almıyor denmiş, bence belirsiz. 

Tüccarın, ticaretle uğraşanların her zaman kötü niyetli, düzenbaz dalavereci çizilmesiyse ayrıca incelenmeye değer. O tüccar Yahudi olunca, Amerikalı olunca, İngiliz olunca rahat konuşuluyor ama yerli olunca hafiften yalpalıyorlar aslında. Bu karikatür, o yalpalayan karikatürlerden. 

Halbuki 1939 tarihli şu karikatüre bakın..."Bazı Yahudi Tüccarlar" dese de çok net...Fıçının içinden fare olarak çıkıyor Yahudi...Bir de "açık göz" ifadesine dikkat! Otuzlu yıllarda bu bir aşağılama ifadesi...Zaman içinde yumuşayıp olumlu nitelikler kazansa da o günlerde açıkgöz olmak küfür anlamında. Tüccar dediğin açıkgöz olmak zorunda olduğu için baştan kirlenen ve kirli olan biri.

Bu benim çok sevdiğim bir karikatür , 1931 yılından. Serbest Fırka'ya karşı çizilmiş. Liberalizm, İngiltere'den kovuluyor. Bir kadın olarak çizilmiş, kahpe olarak niteleniyor, Fethi Okyar'a koşuyor...(Akbaba, 8.10.1931). Türkiye'de liberalizm denince ne anlaşıldığını gösteren bir zihniyet bu...Ticaretle liberalizm, tüccarla liberal çoğu zaman eş anlamda kullanılıyor. Daha ağır konuşulmak istendiğinde "fahişe" "orospu" klişesine başvuluyor. 

Uzun hikâyeler... Rejimin düşmanlarını sıralamak lazım aslında...Bugünün hakim ve muhalif zihniyetlerini anlamak için o çok satanlar listesini arada bir yoklamak lazım. Çünkü onun da ticareti var...

Etmeyesin kazanır

Malum, dil dediğimiz şey yaşadığı için sürekli değişir, şu yanlıştır, doğrusu bu değildir demek her zaman da "doğruya" varmaz. Yukarıdaki görsel bir kitabın iç ve dış kapağı...

Etmeyesin-Etmiyesin ayrımı sizin de gözünüze çarpmıştır, dizgiyi yapan matbaa işçisinin hatası gibi görünüyor ama otuzlu yıllarda, gazete ve dergilerde, hatta akademik metinlerde dahi ikincisi lehine yoğun bir kullanım var, daha sonra "doğrusu bu değil" diyerek başka bir tercihte bulunuluyor. 

Tercih diyorum çünkü sahiden de bir tercih bu...Mutlaka bir açıklaması yapılabilir ama doğrusu "etmiyesin" olmalıydı diyerek de bir tazyik yapılabilirdi, gel zaman git zaman müfredatta veya basında giderek kaybolur bu kullanım...

Biliyorsunuz, alfabemiz belirlenirken işte Q ve X gibi harfler dahil edilmez ve yıllar yılı, aralıklarla bu mesele konuşulur, üstelik bu konuşmalar mutlaka bir rejim tartışmasına evrilir. Ben o tartışmaya dahil olmadan şunu yazayım, benim soyadım, Q harfi kullanılıyor olsaydı "Canteq" diye yazılacaktı ve bence bugün kimseye tuhaf gelmezdi, çünkü dil sahiden de dinamik, savrulan, etkilere açık bir şey...Şimdi "etmiyesin"i görüyor ve aa yanlış diyoruz. 

18

On sekiz yaşım, fotoğraf annemden çıktı, hiç hatırlamıyordum, şaşırdım...Bakarken bir burukluk çöktü içime. Kırılgan ve mutsuz bir dönemimdi, rahmetli babam ve annem, sinema okumama izin vermemişler, kestirip atmışlardı. Ne olacağımı bilemediğim, ne yapsam eksik kalacağım bir gelecek vardı önümde, öyle hissediyordum. Şimdi gülerek yazıyorum ama o günlerde, dünyanın en mutsuz 18'i bendim, öyleydim... 

Çok sattıkça yalnızlaştım

Çizgi: Berat Pekmezci
 

Hard B.

Kısa bi döküm

Editörlük yaparken, benden daha genç olan arkadaşlara fikir verecek-zihin açacak bir şeyler söylemem gerektiğinde şunları tekrar ederdim. Editörlük, eleştirel düşünmeyi gerektirir ama bir akademisyen gibi bakamazsınız metinlere, eksikleri göstermekten çok eksikleri ikmal etmek-tamamlamaktır bizim işimiz derdim. Bir yazarla çalışmak, iletişim becerisi gerektirir, onlara karşı esnek olmanız şarttır. Ve bence işin en önemli hasletlerinden biri, bir seçim yapmanız gerektiğinde inisiyatif alabilmektir... İnisiyatif alamayan biri editör olamaz falan filan...

Geçtiğimiz günlerde bir arkadaşıma bunları anlatmıştım, o da dedi ki, bu dediklerin editörlük için değil her iş için geçerli, ön şart bunlar... Senin anlattıkların bilgiyi işleme becerisi, işbirliği yapmak demek filan diye başladı, konuştuk durduk. Konuşma, çalışma biçimleri ve o deneyimlerle farklı mecraları karşılaştırmak üstüneydi, o yönde de gelişti...

Altı yıldır sadece senaryo yazarak hayatımı sürdürüyorum, başka bir sektörden insanlarla çalışıyorum, işbirliği içindeyim filan... Akademideydim, kitap-yayın dünyasında çalıştım, şimdi de dizi ve film işleri diyelim oralarda geziniyorum. Böyle olunca farklı disiplinlerle ve çalışma alışkanlıklarıyla karşılaşıyor, tanışıyor ve öğreniyorsunuz. Öğrenciydim "hoca" oldum, "hocaydım" öğrenci oldum, "yazardım" editör oldum, editördüm "yazar" oldum gibi gibi...

Arkadaşım ne hissediyorsun, farklı olan ne diye sordu...Ona anlattıklarımı özet geçeyim.

Ne tarafta olursam olayım, hep şu aklımdaydı, çalışırken-iş sürerken karşımdakini-muhatabımı bekletmemeliyim, mutlaka cevap vermeli, çözüm bulmalı, açıklayıcı olmalıyım. Çalışıyorsam kimseyi yormamalıyım, birlikte çalışıyorsam işi geliştirmeliyim... 

Yanlış anlaşılmasın, olağanüstü bir şey değil bunlar, doğrusunu ve olması gerekeni anlatıyorum, diğer yandan karşımdakinden-muhatabımdan aynı ihtimamı görmeyebileceğimi, ihtimal olarak böylesi bir asgari tutumla karşılaşmayabileceğimi bilecek bir yaştayım. Genel olarak görmüyorum da... Memleket de cevap verme nezaketi sıfır ölçüsünde, ne istediğini tarif edebilen insan sayısı en az onun kadar  az.

Özellikle rekabetin yoğun olduğu, riskli ve kaotik ortamlarda  insana değil işe saygı gösteriliyor, ya da makama...Yani siz yaptığınız işlerden dolayı, biricik ve benzersiz sayılabiliyor veya "senden çok var" muamelesiyle karşılaşabiliyorsunuz... Başınız dönebilir veya kahrolabilirsiniz demek istiyorum... İkisine de kanmamak durumundasınız. Yoğun olarak taciz ediliyor, ısrar ve iştahla karşılaşabiliyor, büyük itibar görüyor sonra o peşinizdeki insanların kaybolduğuna şahit olabiliyorsunuz. Sakin ve sabırlı olmak zorundasınız.

Arkadaşım çalışanların profillerini merak ediyordu, kimlerle ne kadar uyumlu olduğumu öğrenmek istiyordu. Daha doğrusu karşılaştırma yapsam hoşuna gidecekti. Yaptım zaten...

Genel olarak editörleri "donanımlı" bulurum, bence kültür sanat dünyasında karşılaştığım en potansiyelli insanlar onlardı... Hızlı, öğrenmeye açık ve üretkenlerdi. Zamana karşı çalışmak yaptığımız işleri doğrudan etkiliyor. Dizi dünyasının temposu ve süratlenebilme mahareti bu yüzden çok hoşuma gidiyor. İş bitirme hızları, uyum sağlama becerileri hayli yüksek...Entelektüel iddiaları nerdeyse yok ve hedonist bir topluluklar. Senaristler örneğin, edebiyat dünyasının "yazarları" gibi yaşamıyorlar, o bana ayrıca ilginç geliyor. 

On iki sene üniversitede kaldım, belki büyük üniversitelerde çalışmadığımdan olabilir, bir akademisyen olarak "nitelikli" olduğumu düşünmüyor(d)um, ondan da olabilir,  iyi akademisyenlerle mesaim olamadı yani, mutsuzdum...bunlar değerlendirmelerimi illa ki etkilemiştir... Akademisyenleri zor üreten, kolay tepki veremeyen, esneklik gösteremeyen "ağır" bir topluluk olarak görüyorum. Sakin kalmak, aktüele kapılmamak önemli bir güçtür ama  akademisyenlerimiz hem sakin değiller, hem de aktüele kapılıyorlar, üstelik kendilerine çok hayranlar, hayranlıklarını çoğaltacak vakitleri de bol... Zorunluluklar dışında üretmemeleri, öğrenmemeleri bana oldum olası garip geliyor.

Ha hangisi daha iyi diye düşünmedim, mutlu olduğum işleri yapmak istediğimden doğru yerdeyim, her işin ve her üreticinin iyisi kötüsü, özenlisi lakaydı oluyor, çalışmak başetmeyi öğrenmeyi gerektiriyor... Yoksa genel olarak gezintimden memnunum, hep yazıyorum, insan "kötü film seyrederek de bir şeyler öğreniyor", kötü roman, kötü tez okuyarak da...yazarak da...

Ne Fark Var?

Bir fotoğraftan faydalanarak çizilmiş bir ilüstrasyon örneği. Çizerken, hele zamana karşı yarışarak çiziyorsanız, görsel referanslar işinizi kolaylaştırır. İyi bir çizerin bakışını, algısını geliştirmesi için bol bol resim incelemesi yapması, iyi bir fotoğraf ve resim arşivi olması gerekir. Buraya kadar tamam.

Soru şu: yukarıdaki fotoğrafla ilüstrasyon arasında ne fark var?

Resim, fotoğrafın gerçekçiliğini başka bir boyuta taşımış, idealize etmiş, yumuşatmış, erotikleştirmiş, magazin dünyasının piyasacı estetiğine uyarlamış...

Daha iyi veya daha kötü olmuş tartışmasına girmeyelim.

Popüler kültür kadınları ve erkekleri güzel ve yakışıklı yapar, sakaleti ve çirkinliği kabul edilebilir bir çizgiye çeker...

Neden?

Okur ve seyirci çirkin, yoksul, kirli ve yabancı istemez, sahicilik değil hayal ister, yok olmadı, sayfayı çevirir, kanalı değiştirir, satın almaz geçer gider çünkü...

Garry Winogrand

San'natçı

İki amca konuşuyor, biri diğerine, arkada oturan-yayılan-gazete okuyan oğullarını tanıtıyor: "Bizim mahdumlar. Biri şair, biri ressam, öbürü de musikişinas." Diğeri üzülerek cevaplıyor: "Allah yardımcın olsun birader. Demek üçünü de sen besliyorsun!"

Cemal Nadir çizmiş, 1938 tarihli bir Akbaba karikatürü, tam sayfa kullanılmış. "Besliyorsun" vurgusu nedeniyle sanatçı karşıtı bir esprisi var, mesele sadece sanattan para kazanamamak değil, avare bir hayat sürdürmeyi kabul etmeyi de içeriyor. Cemal Nadir'in bu fikre inandığını kabul etmemiz gerekiyor. Sanatçının avareliği, tembelliği, aylaklığı, çalışmazlığı, mirasyediliği hayli bir popüler bir önyargıdır. Üç dört sene önce bir hükümet temsilcisi, partililerine konuşurken bırakın sanatı sepeti, inşaat yapın (çalışın) filan demişti. Bugünün yumurtlaması değildir bu azımsama.

Sadece sokakta değil üniversitede, bürokraside hatta bizatihi edebiyatçılar arasında bile bu fikrin kabul gördüğüne inanırım. Bugünün değil yüzyılların yargısı bu diyeceğim. Öyle ya da böyle, anti entelektüelizm hep vardı, bu iklimde sanatla uğraşırsanız, ister istemez, dejenere (çalışmayan ve yerli olmayan) bir sanatçı tahayyülüne öfkeyle yükleniyorsunuz.Tek tek bakarsanız sayısız yazarımızda, çizerimizde, sinemacımızda, romanlarda, şiirlerde, oyunlarda bu tavrı görebiliyorsunuz.

Bizatihi sanatın bu tavrın taşıyıcısı-yaygınlaştırıcısı olması ise bana Frankenstein fıkrası gibi geliyor...

Karikatürün Telifle Seyrüseferi

Karikatür, mizahi ve eleştirel yönüne istediğimiz kadar vurgu yapalım, başlangıcında bir gazetecilik türüydü,  haber gündemi ve aktüeli betimleyen görsel bir anlatım aracıydı. Fotoğrafın matbaa teknikleri nedeniyle yaygın kullanılamadığı, az bulunur ve pahalı olduğu bir dönemde gazete ve dergilerde gelişip serpilmiş, haberi daha anlaşılır kılmak ve dikkat çekmek adına kullanılmıştı. Dolayısıyla bir ihtiyaçtan dolayı (üstelik daha ucuz olduğu için) geliştirilmiş bir “medium”dan söz ediyoruz.  İlüstrasyon, vinyet ya da çizgi bantlar gibi karikatür de gazeteler olmasaydı çoğalamaz, farklılaşamaz, kendi yayın mecralarına “çizgili dergilere ve kitaplara” dönüşemezdi diyelim.

Karikatürün diğer çizgili anlatım araçlarına kıyasla önemli bir farkı var, abartılı çizgisi komikleştirmekle tahkir etmek arasında salındığı, onlar arasında gidip geldiği için üretimleri günbegün siyasi eleştirinin bir parçası oldu. Bu karakteristiği onun en baştan “muhalif” sayılmasını kolaylaştırdı, itibar ve ciddiyetle nitelenmesinin yolunu açtı. Öyle ki, bugün siyasi tarih çalışmalarının referanslarından biri olarak ayrıca incelenebiliyor. Karikatürün sanat sayılması ise gazetecilik pratiklerinin dışına çıkmasıyla yaygınlık kazandığı dönemin yarım asır sonrasında gelişti. Muhaliflik ve sanat, bir iddia olarak piyasayla ve “şimdiki zamanla” birlikte düşünülmesi gerektiğinden hayli zor ve tartışmalı bir mesele, en azından bu yazıda karikatür adına bir nirengi noktası olarak görmeyeceğimi peşinen belirteyim. Karikatür tarihine bakarken, hele ki bugünkü gelişmeleri değerlendirirken asıl olarak karikatürün telifle ilişkisine değineceğim, arz ve talebin bir ifade aracını nasıl ticarileştirdiğini, popülerleştirerek büyüttüğünü veya telif değerini yitirdikçe nasıl marjinalleştirdiğini irdelemeye çalışacağım.

Yukarıda fotoğraf pahalı, teknik olarak kullanımı zor olduğu için bir “ressam” arayıp buluyorsunuz, ondan gazetenin görselliğini istiflemesini istiyorsunuz dedim. Ressam derken portreciler, illüstratör ve karikatürcüler, yazılar için vinyet hazırlayanları katarak geniş anlamda bir niteleme yapıyorum. O ressamlar, beğenildikçe, gazeteler arası rekabet gereği daha yüksek telifler almaya, bir yayından diğerine transfer olmaya başladı. Gazeteye para kazandırdıkça, kazançtan aldıkları payı yükseltiyor,  vazgeçilmez üreticilerden biri haline geliyorlardı.

İlk büyük karikatürcülerimiz hep çok satan gazetelerde çalıştı, hatta önemlice bir kısmı, o yayınların en yüksek maaşlı birkaç çalışanından biri oldu. Cemal Nadir, Ramiz Gökçe, Turhan Selçuk ya da Bedri Koraman, yüksek satışlı gazetelerin görsel mimarlarıydı.  Fotoğraf ucuzlayarak yaygınlaştıkça, matbaa teknolojileri geliştikçe, karikatüristlerin ve genel olarak bütün gazete ressamlarının gelirleri ve gazetelerdeki değerleri tedricen azaldı.

Karikatür tarihimizi bu teknolojik değişime göre dört ayrı zamana ayırmak mümkün. İlki, İttihatçı modernizmini modelleyerek Akbaba dönemi, ikincisi Simavi sermayesi ve Gırgır dönemi,  üçüncüsü, basının gerilemesi veya post-Gırgır dönemi, sonuncu ise internet sonrası dönem… Dönemleri teknolojinin sonuçlarından etkilenerek azalan telif gelirleri ve satış rakamlarıyla birbirinden ayırıyorum. Dergi ve gazeteleri kapatan ve çoğaltan satışlar olduğu için karikatürümüz de buna göre şekillendi iddiasındayım. Bu dönemselleştirme içinde ayrıksı duran akımlar ve estetik arayışlar olsa da, telif mantığıyla doğrudan ilgileri olmadığından özellikle bu yazının bağlamı içinde onları belirginleştirmemeyi tercih edeceğim. Örneğin 1950 Kuşağı olarak adlandırılan Cemal Nadir sonrası genç kuşak karikatüristlerin sergi, meslek birliği ve müzecilik bakımından daha uzun etkileri olmakla birlikte Gırgır kadar karikatürü popülerleştirdiklerini, üretici sayısını artırdıklarını veya telif geliri bakımından bir başkalaşma getirdiklerini söylemek pek mümkün değil.

İlk dönem, esas olarak İttihatçı eleştirelliğinde 1908 sonrasında başladı. Modernist düsturlarla politik olarak seküler bir milliyetçilikle nitelenebilecek bir haleti ruhiye içinde gelişiyordu. Pedagojik ve ahlakçı bir başyazı, karikatürden çok resimsilik, erotizme yakın bir çizgi üslubu, sınırlı bir siyaset ilgisi, etnik mizah ve daha çok İstanbul merkezli bir algıya dayanan bu anlayış altmış yıl kadar etkisini sürdürdü. Kurtuluş savaşı, cumhuriyet, çok partili dönemle değişen veya sönümlenen bir gazetecilik mantığı olmadığı için karikatürist eleştirelliğinde bir süreklilikten söz etmek mümkün. Karikatürcüler, kendilerini önce gazeteci sonra bir tür devlet adamı gibi görüyorlardı. Espri ve eleştirileri, rejimin belirlediği ölçülerde, rejimin düşmanı olarak görülen azınlıklara, şeriatçılara ve (sonradan) komünistlere yöneliyordu.  Bürokraside görev alma ihtimalleri, eleştirelliklerini “devlet adamı ciddiyeti” gibi bir misyonla sınırlıyordu. Diğer yandan dönem boyunca çıkan dergiler, bir iki geçici istisna dışında az satıyor, en iyi dönemlerini 15 bin civarında satışlarla geçiyorlardı, gelirlerin düşüklüğü ve siyasi deveranların etkisiyle bir türlü uzun ömürlü olmayı başaramıyorlardı. Dar kadrolu yayınlar olduklarından geçim sağlamaktan ziyade bir gençlik hevesi, mesleki bir arayıştan öteye gidemiyorlardı. Dergilerden kazanılan düşük telifler bir yan gelir olduğundan üreticileri aynı zamanda gazetelerde çalışmak zorunda kalıyordu. Dönemin sembol dergisi Akbaba ise başyazarı ve sahibi Yusuf Ziya Ortaç’ın siyasi pragmatizmi ve esnaf maharetiyle uzun yıllar yaşasa da bunu satıştan ziyade garanti gelirlerle (resmi abonelik ve ilanlarla) başarıyordu. Ortaç’ın, iktidar partilerine olan yakınlığı, (CHP döneminde DP ve diğer muhalif partileri, DP döneminde CHP’yi eleştirmesi) örtülü ödeneklerden aldığı maddi yardımlarla mümkün oluyordu.

Kabaca özetlediğim ilk dönem, iki ayrı tarihle miadını doldurdu. Birincisi, yeni bir matbaa teknolojisi olarak Veb-ofsetin Türkiye’ye girdiği 1964 yılı, diğeri (romanesk gözükmekle birlikte) Yusuf Ziya Ortaç’ın ölümü olan 1967… İlkiyle satışları bir milyona yaklaşan ve geçen gazeteler dönemi başlıyordu. Karayollarının gelişimi ve dağıtım ağının oluşturulmasıyla gazeteler ilk kez aynı anda ve her gün tüm Türkiye’de satılır oldu. Ondan önce yüzbin basılan ve dağıtılan üç gazetemiz dahi yoktu… Matbaalarımız bile bu kadar çok gazete-dergi basmaya uygun değildi. Tef mizah dergisi 40 bin basılınca reklamlarında bunu bir rekor olarak gösteriyordu örneğin. Simavi kardeşler, (Hürriyet ile Günaydın gazeteleriyle) hem gazete dergi dağıtım tekelinin, hem de açık ara en çok satan yayınların sahipleriydi. Yusuf Ziya’nın ölümü ise Akbaba’yla birlikte bir mizah ve karikatür anlayışının sonunu tescilliyordu. Akbaba, 1977 yılına kadar yayınına devam etse de Simavilerin (başta Gırgır ve Çarşaf olmak üzere) çok satışlı dergilerinin yarattığı yeni ortama ve anlayışa dahil olamıyor, handiyse kendiliğinden sessiz sedasız kapanıyordu. Akbaba, çok daha önce kapanabilirdi, hep demode kalmıştı ama asıl öldürücü darbeyi teknoloji (ve o teknolojiye sahip olan sermaye) vurdu. Birdenbire Türkiye’nin her gazete bayiinde bir mizah dergisi görülmeye başlıyor ve anakım ister istemez değişiyordu. Yoksa Akbaba’nın demode olduğu, o yıllarda hemen tüm mizahçı ve karikatüristlerin dilindeydi… Kırklı yıllarda çıkan Markopaşa, ellili yıllarda çıkan Dolmuş, altmışlarda çıkan Tef ve Zübük bu iddiayla Akbaba’nın karşısına çıkıyor ama Ortaç’ın garantili gelirleriyle yaşayan dergisini alt etmeyi başaramıyorlardı. Akbaba, az çizgili (çünkü telifi yüksek), bol yazılı (çünkü telifi düşük) bir yayın olmuştu hep. Oysa yeni dönem, alışılmadık bir kitleselleşmeye, onun getirdiği yeni bir okura dayanıyordu. Mizah dergileri şehirli, memur ölçeğinde tahsilli bir okura hitap ettiklerini düşünürken bu defa okuma yazması kıt, taşralı genç bir ergen erkek okuru tahayyül ediyorlardı.  Çünkü Günaydın, bol resimli, az yazılı, erotizmi iyi kullanan, ajitatif bir dille hayata bakan, mutlaka “bağıran” içeriğiyle dönemin en çok satan gazetesi olmuştu. Haldun Simavi, baskı makinalarının boş durmasını istemeyen, dağıtım ağını kullanarak yayınlarını sürekli artırmaya çalışan bir gazete patronuydu. Günaydın grubu içinde bir mizah dergisi de istiyor, kendi gazetecilik mantığına uygun bir içerik arıyordu. Önce, uzun yıllar Akbaba’yı mizahıyla yaşatan Aziz Nesin’e başvuruldu. Nesin de Akbaba’dan bildiği tarzı Günaydın’ın ilavesinde yineliyor ve haliyle başarılı olamıyordu. Öyle ki, yıllarca berber dergisi diyerek küçümsenen Akbaba’nın ikamesi-moderni olmak isterken Günaydın’a hazırladığı mizah ilavesine Ustura adını seçiyordu. İkinci önemli deneme, sansasyon mantığıyla çıkan Gün isimli bir magazin gazetesinde yapıldı.  Gazetedeki Gır-gır adlı köşe, Oğuz Aral’ın çabasıyla çok geçmeden bir dergiye dönüştürüldü. O yıllarda Simaviler çok yayın çıkarıp kapattıkları için Gırgır’a pek bir ömür biçilmiyordu ama gelen yüksek satış, derginin yayın yönetmeni olan Aral’a benzeri daha önce görülmemiş zenginlikte bir telif ödeme imkânı getirdi. Dergi çok kısa süre içinde yeni işler, eski ve yeni üreticiler için bir cazibe odağı haline geldi. Gırgır, 1972’de çıktığında sonraki yıllara kıyasla 40 bin civarında satıyordu ama bu rakam dahi geçmişteki dergilerle kıyaslanmayacak bir başarıydı. Onunla da kalmadı, yayımlandığı ilk on yıl içinde üç yüz bin satışın üzerine çıktı. Günaydın’ın Gırgır’ını Hürriyet’in Çarşaf’ı izliyor, kazançlı olduğu için dönemin çoksatar bütün gazeteleri (Milliyet, Güneş, Sabah vd) mizah dergisi yayımlar oluyordu. Böylece Gırgır kuşağı denilen, sadece dergilerde çizerek geçinebilen, meslek olarak karikatürist olarak anılan yüzlerce yeni çizer ortaya çıktı. Bu dönem, mizah dergilerinin ve karikatürün basın tarihimizdeki en şaşalı dönemiydi… Kazançlı olduğu için karikatür ve çizgi roman ağırlıklı mizah dergileri ve üreticileri büyük rağbet görüyordu. Transferler, el değiştiren ve çoğalan dergiler dönemi Simaviler’in basından çekilmeleriyle, Gırgır’ı ve yan yayınlarını satmasıyla nihayetlendi. 

1989 sonrasındaysa gerilemeyle birlikte yeni bir dönem başladı. Bir kez daha teknoloji devreye giriyor, bu defa haber ve eğlence mecrasını-aracını dönüştürüyordu. Özel televizyonların ortaya çıkması, buna bağlı olarak gazete ve dergi satışlarının düşmesi, mizah dergilerini olumsuz etkiledi. Gazeteler, televizyon karşısında günbegün tiraj kaybetmeye başlamışlardı. Geçmişte yüksek satışlar nedeniyle kalabalıklaşan mizah dergileri kadro olarak daralmak zorunda kaldı. Telifler düşünce, karikatüristler başka sektörlere yöneldi.  Gerileme açısından son dalga, yine bir teknolojik değişimle geldi ve internetin çıkışıyla dergiler, altmış yıl önceki satış rakamlarının gerisine düştü. Dar kadrolu, düşük telifler ödeyen, çalışanlarının farklı mecralarda farklı işler de üretmek zorunda kaldığı yayınlara dönüştü.

Bitirirken karikatüristlerle ilgili bir özet yapalım. Gırgır’ın çıkışına kadar karikatürcüler gazetelerde çalışıyorlardı ve dergi çıkarmaya çalışsalar da başarılı olamıyorlardı. Kendilerini gazeteci olarak tanımlamaları tuhaf karşılanmıyordu. Altmışlı yılların sonundan itibaren bir dernek kurarak, ödüllü yarışmalarla sanatsal ve estetik arayışlarını (meslek ve üretimlerini) itibarlandırmaya yöneldiler.  Özellikle resmi devlet kurumları ve yerel idareler nezdinde karikatürün bir sanat olarak kabulünde büyük emek gösterdiler. Gırgır’la birlikteyse, gazetecilik pratiğinden ve yarışma estetiğinden uzak bir karikatürcü profili ortaya çıktı. Gırgırcılar ve Dernekçiler adı altında iki ayrı anlayış arasında mesleki ve estetik bir rekabet oluştu. Karşılıklı olarak birbirlerini yok sayma ve küçümseme içeren tavır, dergilerin marjinalleşmesi veya bu husumeti sürdüren önemli çizerlerin yaşlanıp ölmesiyle sönümlendi.

Bugün gazete karikatürü de mizah dergileri de dikkat çekecek ölçüde “görünmüyor”, çok satmıyor ve geçimlik telif getirmiyor desek yanlış olmaz. Buna karşın internet dolayımıyla büyük bir görünürlük içindeler… Kimi karikatürcülerin çalışmaları (maddi getirisi olmamakla birlikte) milyonları aşan ölçüde, tıklanıyor, paylaşılıyor ve beğeniliyor.  Dergiciliği internetten sürdürebilmek için denemeler yapılıyor ama karikatürün ve mizah dergilerinin yeni mediuma uyum gösterip gösteremeyeceği henüz belli değil. Üreticiler ve türün takipçileri arasında genel bir karamsarlık gözardı edilemeyecek ölçüde hissediliyor. Bu durum doğal olarak sadece bizde değil, hemen her ülkede yaşanıyor. Telif haklarının korunduğu ve gelişkin olduğu kültürlerde bize nazaran daha az hissedildiği iddia edilebilir elbette.  Karikatürün ve çizgili sanatların yüz elli yıl sonra kendilerine yeni bir medium aradıkları bir eşikteyiz sanki. Yazımı özellikle telifle ilgili bir bağlamda kurmamın nedeni de bu, internet çağındayız, bir çözüm olacaksa, bunun telif haklarıyla ilgili yeni bir düzenlemeden çıkabileceğine inanıyorum. Neler olacağını hep birlikte göreceğiz.

Yeni E, Ocak 2020

Bu ne cümbüş?

İhap Hulusi'nin [Görey] çizdiği bir radyo reklamına denk geldim. "Eve Gelen Konser" başlığıyla sunulmuş, o yılların karikatürlerini andıran biçimde hazırlanmış. İki erkek aralarında konuşuyorlar, biri diğerine "Yahu! bu ne cümbüş mirasa mı kondun?" diğeri reklamı yapıyor "Hayır azizim, 1936 Modeli yeni bir Telefunken aldım"

İhap Hulusi'nin Avrupalı elegantlığının reklamdaki işlevi hesap edilmiş mi acaba? Müşterilerimiz erkek diye mi düşünülmüş mesela... Kadın yok reklamda veya tüketici olarak aile hayal edilmemiş... Hayal edilen ne derseniz, radyo bir zenginlik göstergesi gibi görülmüş... o sebeple mirasa konmak denmiş... Öyleydi elbette, her eve girmesi istatistiklere göre yarım asır süren pahalı bir lüksten söz ediyoruz, baksanıza "eve gelen konser" "miras" "cümbüş" sıralamışlar. 

Biliyoruz ki, reklam bir hayal satar, bir model sunar, satın almaya teşvik eder. Otuzlu yıllarda siyaseten ve ısrarla "biz" denirken reklamlardaki bireyci kurtuluş-yükseliş çağrısı bana oldum olası ilginç gelir, şunu mu demeliyiz acaba, sen ne eylersen eyle, kapitalizm kazanır...

Özel bir ruh zerresi

Nereye gitseniz güvenlikçiler var. Çoğunun kıyafetleri polislere de benziyor. Hatırı sayılır bir iş sahası oldu. Gençlerle konuştuğunuzda anlıyorsunuz ki, bir meslek olarak özel güvenlikçilik pek gözde...Maaşı iyi, hem temiz iş, gideri var, olur yani neden olmasın filan diyorlar... Öyle adam akıllı şartı şurtu da yok. Niye bu kadar ilgi var diye sormanın gereği var mı? Açıklıyorlar işte.

Biliyorsunuz, Türkiye'nin hemen her yerinde, bağ bahçedeki, tarladaki mahsulü artık daha çok Kürtler ve kısmen de Türkiler topluyor. Karadeniz'de, Orta Anadolu'da, Akdeniz'de tütünü, çayı, fındığı, portakalı yerliler toplamıyor, hep dışarıdan birileri geliyor, çadırlarda kalıyor, mevsimlik çalışıyor, işlerini bitirip gidiyorlar. İnsan tabii şunu merak ediyor, oralılar, o mahsulün sahipleri, yakın köylerden birileri yok mu? Niye insanlar ta Urfa'dan, şurdan burdan geliyor, topluyor da, oralılar bu işlere yüz çeviriyor?

Sordum, yıllardır sorarım, parası mı az dedim? Çünkü, o paraya çalışacak adam bulamadığın için göçmenlere yönelirsin. Bir gün şahane bir cevap aldım, bana bu memleketi çok güzel anlatan bir açıklama gibi geldi hatta. Biri şöyle dedi, "parası iyi de iş ağır". Hakikaten şahane... Kimse, paraya az demiyor, o paraya o kadar çalışmak istemiyor.

Birkaç yıl önce bir matbaa sahibi, çalışacak ve iş öğretecek insan bulamadığından şikayet etmişti, geçtiğimiz ay, marangozluk yapan bir arkadaşım, vasıfsız birine en az iki bin lira vermesine rağmen insanların işi ağır bularak bin beş yüz liraya özel güvenlikçi olmayı tercih ettiğini anlattı. Zanaat öğrenmek, kendi işini yapmak, kazancını artırmak gibi öngörülerle ilgilenilmediğini söyledi.
İnsan, daha az para kazanacağı bir işi neden tercih eder?

Güvenlikçilerle konuştum, işin bir zorluğu yok, akşama kadar akıllı telefonla oynuyor, feyse bakıyor, binanın etrafında iki tur atıp gelenden geçenden kimlik soruyor, lak lak ediyorlarmış. Yerine göre değişiyor olabilir. Ben hep soruyorum, sohbet açıyorum. Bir ilgi yoğunlaşması olunca oldu olası merak ederim. İnsanlar neden bu kadar güvenlikçi olmak istiyor diye cidden bir cevap arıyorum.

Bir matbaacıyı ya da marangozu kimse görmüyor, sosyal olarak sınıflar arası, cinsiyetler arası karşılaşmanın olmadığı kapalı mekanlarda üretiliyor işler. Oysa bir güvenlikçi, avm girişinde her sınıftan insanı durdurabiliyor, üniformasıyla ayrıcalıklı ve "hoş" görünebiliyor. Bir performans sunabiliyor, suçlu arayabiliyor, filim çevirebiliyor, poz yapabiliyor.

Pembe İncili Kaftan'ı bilirsiniz, Muhsin Çelebi'den elçilik yapması istenir, iyi bir kıyafeti yoktur, gider tüm parasıyla bir kaftan alır. Sonra kendisine oturacak yer gösterilmeyince kaftanını yere serer,üzerine oturur. İşi bitip gideceği zaman da o kaftanı yerden almaz. Soranlara da "Sarayınızda büyük bir padişah elçisini oturtacak seccadeniz, şilteniz yok... Hem bir Türk, yere serdiği şeyi bir daha arkasına (sırtına) koymaz... Bunu bilmiyor musunuz?" der.

Israr ediyorum, bu memleketin insanları tam tekmil gösteri insanı, performans sanatçısı... Kaftana para dökmek, o son sözün yaratacağı hayranlığı hayal etmek...

Türkiye'nin tuz ruhunu arıyorum diyeceğim matrak yapıyorum sanacaksınız.

[2017'de yazmışım, yineliyorum.]

Dünyaya nasıl katlanırız?

Bizim çizgi roman üretimimiz, hele son kırk yılı hesap edersek, yoğun olarak mizah dergilerinde gelişti. Bugün, komik çizgili ve underground eğilimli hâkim bir üslubumuz varsa eğer, bunun asıl nedeni yazar-çizer tercihlerinden çok yayım mecrasının belirleyiciliğidir. Öte yandan dergide üretim yapmanın temel bir sıkıntısı varsa o da az kareyle (panel) anlatma zorunluluğudur. Dolayısıyla ister istemez hızlı ve o kısalık içinde ilgi çekmeyi amaçlayan, son karede -sürpriz sonda- odaklanan, tek etkiyle ilerleyen hikayeciliğimiz var demek gerekiyor. Mizah dergilerindeki üretimler bu yaklaşımın bugün dahi çok dışında değiller, bu tarzın eskidiğinin okur da farkında; yeni hikayeciler konuşulurken, onların ayrıntıcılığından söz ediliyor en çok. Hikayeden çok bir diyalog veya tahkiye içinde “ilgisiz” duran bir şey mesele edilebiliyor. Eskiden, okurun ilgisini dağıtacağı düşünülerek kahraman dışında kimseye, çevrede olup bitenlere, yan karakterlere neredeyse hiç bakılmazdı. Asıl olan kahramanın yolculuğuydu, yan hikayelerin ve teferruatların gereği yoktu. Eh, zaman değişti, beklentiler değişti, doğal olarak sadece hikayeler değil, çizgi roman da değişti. Çizgi romanlar hâlâ süratli, bol aksiyonlu şeyler anlatıyorlar ama sinema, televizyon ya da bilgisayar oyunlarının süratiyle baş edemeyeceklerini de biliyorlar. Grafik romanların daha fazla konuşulmasının bir nedeni de bu. Çok açık biçimde daha derin, daha insani ve mutlaka yavaş hikayeler anlatıyorlar. Grafik romanla çizgi romanın farkını anlamadıklarını söyleyenler oluyor, her defasında yineliyorum, anlamak için hikayeye bakılması gerekiyor, asıl farklılık tahkiyenin kuruluşunda çünkü. Yavaşlar, yavaş olmak zorundalar, ancak yavaş kalarak, karakter anlatarak “hayatta kalabilirler.”

Yakınlarda Sıradan Zaferler (Le Combat Ordinaire) isimli, Manu Larcenet imzalı bir Frankofon grafik roman yayımlandı. Türkçede yakın dönemde yayımlanmış en önemli on grafik romandan biri olabilir. İyi bir grafik romanda hemen dikkat çeken ve olması gereken bütün niteliklere sahip. İlk olarak, bir karakter ve onun psikolojisini; ikincisi, karakterin dönüşüm ve olgunlaşmasını içeriyor. Başkarakterin yolculuğu, bir şeyler öğrendiği, kendisini ve etrafını sorguladığı bir süreci anlatıyor. Sıradan Zaferler, 2003 ile 2008 yılları arasında yayımlanmış dört albümün bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş. Fransa’da önemli bir ilgi gören seri, ilk albümüyle 2004’te, Angouléme’de ödül kazanmıştı; sonra başka ödüller de aldı, 2014’te sinemaya uyarlandı. Manu (Emmanuel) Larcenet, 1969 doğumlu, yirmili yaşlarının sonundan itibaren yayımlanan elliye yakın albümün üreticisi, oldukça deneyimli ve ustalık dönemi işlerini çıkartıyor epeydir. Müzikle ilgilendiği, ilk gençliğinde punk kültüründen etkilendiğini belirtiyor. Siyasetle ve siyasetçilerle ilişkisinde, hazcılığı ve öfkesinde punk müziğin izdüşümleri kolaylıkla görülebiliyor zaten. Müziğe yaptığı atıflar, hikayelerini tamamlar nitelikte, doğru seçimler. 

Yazının girişinde bizim çizgi romanımızdan bilerek söz ettim, Larcenet bizim çizgi geleneğimizden çok uzak bir üsluba sahip değil. Ne ki biz bu yoğunlukta albümler çıkartamıyoruz. Telif getirisinin olmayışına veya azlığına bağlamak üreticilerimize haksızlık olur. Kastettiğim şey hikaye yavaşlığı, hayata ve olup bitenlere karşı bir eleştirel konuşkanlık. Hiç yapılmıyor demiyorum, Umut Sarıkaya’nın Naber dergisinde yaptığı edebiyat uyarlamalarını örnek olarak hatırlatacağım. Sarıkaya, o uyarlamalarda, sadakatli bir yorum yapmıyor, kimi yerleri ayıklıyor ve öne çıkartıyor, komik biçimde yerlileştiriyor vesaire ama edebi özgül ağırlığı bozmuyor, gidişatı bilerek hızlandırmıyor örneğin. Bir başka deyişle Larcenet ile birlikte aynı edebiyat bahçesinde geziniyorlar. Hatta yaptıklarını abartmamak için gösterdikleri ironik kayıtsızlık ve mizahi itirazlar bile bana göre benzer bir havadan nefes alıp veriyor.

Sıradan Zaferler, Marco isimli bir fotoğrafçının hikayesi. Seri, Marco’nun terapistiyle yaptığı konuşmayla açılıyor; tedavi gördüğünü, çeşitli anksiyeteleri olduğunu, panik ataklar yaşadığını, sakinleştirici ilaçlar aldığını öğreniyoruz. Bir terapistle konuşmaktan veya ilaçlarla yaşamaktan gocunmuyor. Çevresindekilerle uzun uzadıya konuşması, iç dökmesi ve anlamaya çalışması karakterinin tipik özellikleri. Kardeşiyle, annesiyle, sonradan kaybettiği babasıyla, çocukluğundan beri tanıdığı babasının iş arkadaşı Pablo’yla, sevgilisi Emilia ile derinlere dalarak sohbet ediyor. O konuştukça endişelerini, güvensizliğini, sorumluluktan kaçma arzusunu tartıştığını fark ediyor, sıkıntılarının bazen üstünü örttüğünü, bazen aşmaya çalıştığını anlıyoruz. Hikayenin çokkatmanlılığı en çok bu konuşmalarda kendini gösteriyor. Marco, ebeveynleriyle sorunları olan, babası gibi tersane işçisi olmaktansa Paris’e sanatçı olmaya giden orta sınıftan iyi eğitimli biri. Toplu taşıma araçlarından, arabalardan korkuyor, paniklemesine neden olan gerilimleri var, öfke ve neşe patlamaları yaşıyor, geçiştiriyor, yüzleşmekten kaçıyor, içine kapanıyor... Fotoğrafçılık işini tutkuyla seviyor ama çektiği fotoğrafları yetersiz ve başarısız buluyor. İnsanlardan olabildiğince uzak duruyor, önce kız arkadaşıyla birlikte yaşamak istemiyor, sonra baba olmaya yanaşmıyor, kızı doğduğunda işleri Emilia’ya bırakmak istiyor ama nevrotik kişiliği nedeniyle hiçbirinden uzak kalamıyor.

Albümün ilk bölümlerinde belli belirsiz kendini gösteren politik tutum, Marco’nun ilk gençliğinde çalıştığı, babasının emekli olduğu tersanenin kapatılacak olmasıyla birlikte belirginleşiyor. Marco, bir sergi için işçilerin portrelerini fotoğraflamaya başlıyor. Geçmişini inkar ettiği için iş gibi baktığı bu fotoğraflar giderek hayatının merkezine oturuyor ve babasından yadigar gibi gördüğü yaşlı işçilerle vakit geçirir oluyor. Albüm, 2002 Seçimleriyle, Sarkozy’nin başkan oluşuyla bittiği için siyasi bir yüzleşme de yaşanıyor. Marco’nun nevrotikliği gibi Paris’le taşra, sağla sol, sahicilikle pozculuk, mahalleyle büyük siyaset, göçmenlerle Fransızlar, Müslümanlarla Hıristiyanlar, Fransa’yla Cezayir de diyaloglarda karşı karşıya geliyorlar. Larcenet, o bölümlerde birbirleriyle çelişen pek çok görüşü farklı karakterlerin ağzından aktarıyor. Kah mırıldanarak, kah bağırarak, kahrederek…

İlginç ve önemli bir albüm Sıradan Zaferler. İyimserliği, gevezeliği ve mizahı başarıyla harmanlamış. İyimser çünkü her karakter şu ya da bu şekilde, birbirini dinliyor ve anlamaya çalışıyor. İnsanların birbirini dinlemediği bir çağda yaşadığımız için bu vurgu bile albümü iyimser kılabilir. Komik çizgileri olmasına ve mizahı kullanmayı sevmesine karşın çok da abartılı olmayan sakin ve mesafeli esprileri var. Mizaha, karakteri derinleştirmek için başvuruyor veya karakterleri espri yaptıklarının farkındalar. Mizahın kullanımı ve politik eleştirellik, o komik çizgileri ters köşe yaparak başka türlü gösteriyor. Laf uzamasın, grafik roman tutkunlarının kaçırmaması gereken bir güzellikle karşı karşıyayız.

Sabit Fikir, Şubat 2017

Nope

Çizgi: Berat Pekmezci

Faydalı Bilgiler Ansiklopedisi

1938 tarihli Akbaba kapaklarından biri. Dersim'de yaşananların nasıl algılandığını göstermesi bakımından ilginç elbette. O günlerde basın nasıl bir tutum aldıysa o yönde ve eğilimde bir kapak yapılmış. Kapağın çizeri Cemal Nadir...Nadir'in siyasi tutumlarına nedense pek değinilmiyor ya da hoşgörülüyor, bunu ilginç buluyorum.

1938 Baharında iki sevgili konuşuyor: "Dünya gözile biribirimizi görmek nasib olacak mı?"...Savaşın arifesindeler ama bana Gezi'yi hatırlattı...Maskeler, gaz ve durman vurgusu...

Öğretmen, sınıfta öğrencilere eski savaş silahlarını anlatıyor. İnsanlar o tarihlerde bir savaş çıkarsa topla tüfekle değil zehirli gazla öleceklerine inanıyordu. Beklendiği gibi olmadı. Soğuk savaşla birlikte bu zehirlenme korkusu misliyle artar, sıklıkla sivil tatbikatlar yapılır, evlere maskeler dağıtılır, okullarda özel dersler verilir. 1945-60 zaman aralığındaki global popüler kültür gaz maskesini çeşitli biçimlerde kullanmıştır ama asıl başlangıcı Büyük Savaş öncesidir demek istiyorum.