Soluk Kesici Poe Çevirileri

Çeviriden söz edeceğim için baştan belirteyim: çevirmen değilim, yazarlığım yok değil ama kendimi öncelikle meraklı bir okur olarak tanımlamayı tercih ederim. Her meraklı okurun başına geldiği gibi okurken anlamlandıramadığım ifade ve deyişlerle karşılaşıyor, vakit buldukça onların peşinden gidiyorum. Başta çizgi roman olmak üzere fantastik ve ucuz (pulp) anlatılara da meraklıyım. Edgar Allan Poe, bu alanın öncü ve yönlendiricilerinden olduğundan haliyle sevdiğim bir yazardır. Poe uyarlamaları ya da esinlenmeleriyle büyüdüğümü, pek çok hikâyesini hafızadan anlatabildiğimi eklemeliyim. Poe, sadece benim gibi lanetlenmiş türlerin tutkunlarınca değil geniş bir edebiyatsever kesim tarafından sevilir. Tesadüf değildir, Türkçedeki Poe kitaplarında gerçekten önemli isimlere çevirmen olarak rastlayabiliriz. Üstelik Poe çevirileri bizde hayli eski tarihlere dayanmaktadır. Bildiğim kadarıyla Kenan Halet çevirisiyle 1928 tarihli Kızıl Ölümün Maskesi; Müfide Muzaffer çevirisiyle 1931 tarihli Müstatil Sandık; Morg sokağındaki İki Taraflı cinayet adıyla M.Sait çevirisi (1932); İşidilmedik Hikâyeler (1938) adıyla önsözü de olan 11 hikâyeden oluşan Siracettin Hasırcıoğlu çevirisi ve Altın Böcek adıyla Nazım Derso’nun çevirisi ilk önemli çalışmalardır. “The Raven” şiiri Karga adıyla Vasfi Mahir Kocatürk’ün Şaheserler Antolojisi’nde (1934) yer alır. Aynı şiir Kuzgun adıyla Tercüme dergisinin 41-42.sayılarında Ahmet Bağışgil tarafından çevrilmiştir. Annabel Lee’yi ilk çeviren de yine bildiğim kadarıyla Melih Cevdet’tir (Tercüme Dergisi, 34-36). Poe, nasıl bu denli popüler olmuştur, neden bu kadar çok çevrilmiştir sorularının sanıyorum tam bir cevabı yok. Sürükleyiciliği, tek etki üstüne odaklanması, sürpriz finalleri vs. olabilir. Belki yazdıklarının dergi ve gazete ölçülerine, sayfa doldurmaya da uygun olması da bir neden olabilir. Poe, sadece kitap olarak değil, basında da epey kullanılmıştır. 

Bir okur olarak bu denli çok Poe ile karşılaşınca ya görmezden geliyorsunuz, çünkü daha önce okumuş oluyorsunuz ya da benim gibi “yine anlaşılmaz bir cümle mi var?” diye hayıflanarak göz gezdiriyorsunuz. Poe çevirilerinin yanlış ve “kötü” olduğunu düşünüyorum. Kibir ve müşkülpesentlikle yazmadığımı örneklerle açıklayacağım. Geçtiğimiz günlerde yayınlanan, Hasan Fehmi Nemli’nin yaptığı tam çeviriyi (Dost Kitabevi Yayınları, 2009) istisna tutarak piyasadaki Poe çevirilerinin vahim hatalar içerdiğini göstermeye çalışacağım. Nemli’nin çevirisi umarım hak ettiği itibarı görür, en azından akademide, filoloji bölümlerinde temel alınır. 

Tomris Uyar’ın Kızıl Ölümün Maskesi (Nisan Yayınları, 1994) çevirisiyle başlayacağım. Okurken bana tuhaf gelen, sonradan İngilizcesine bakarak bu tuhaflığın nedenini çözebildiğim üç örnek: ilkinde şöyle deniyor, “senin zina böceği eğer buna benziyorsa, dünyanın en garip zinasıdır herhalde. Bu ipucundan (hint) yola çıkarak bir lokma büyü de katabiliriz işin içine (s.49)”. Neden ipucu denmiş, özgün metne bakılınca anlaşılabiliyor. Metinde geçen sözcük Hint; bu yüzden cümlede ipucu yerine ima etme, dokundurma, benzeyiş olmalıydı. İkinci örnekteki sözcüğü Tomris Uyar sürekli yanlış kullanmış: “çizmenin topuğu (toe), gevşek toprakta yarı gömülü duran kocaman bir demir halkaya girmişti (s.65)”. Cümle hemen ilgi çekiyor, topuk değil burun olmalı, zaten de öyle. Üçüncü cümleyi aynen aktarıyorum: “Titizlik (over-niceties) onu yorardı. Rabelais’in Gargantua’sını Voltaire’in Zadig’ine rahatça yeğlerdi; genel olarak diyebiliriz ki, tatsız şakalar (practical jokes) , süzme mizahtan çok daha gelirdi beğenisine (s.140)”. İlki ince espriler, ikincisi eşek şakası olmalı, cümle tuhaf ayrıca. İngilizcesiyle karşılaştırınca okurun asla fark edemeyeceği yanlışlıklarla karşılaşıyorsunuz. Sıralayayım: s.120’de sıkı zincirler (strong chain) “kalın zincirler”, s.127’de “yeğenimle birlikte” denmiş oysa cousin olmalı. s.127’de “Kasımın onuydu” denmiş oysa aslında October-Ekim olarak geçiyor. Aynı sayfada “Bir saat kadar” deniyor oysa half an hour denmiş. Bu ilginç: s.128’de “iki kere geçti Ümit Burnu’ndan” deniyor oysa to double: bir burnu dolaşmak anlamındadır. S.143’te “şu yudumu (bumper) yuvarla da kafan çalışsın” deniyor, bumper, ağzına kadar dolu kadehtir. Altın Böcek hikâyesinin orijinalinde geçiyor: “(…) a pirate of the Spanish Main”. Burada geçen Spanish Main, Karayip Deniz Bölgesidir. Burayı gülerek yazıyorum: Hiç korsan romanı okunmamış, filmi görülmemiş sanırım, şöyle denmiş çünkü: “İspanyol kanından gelme korsan” (bir başka çevirmen Dost Körpe de “İspanyol bir korsan” demiş). Kimi sözcük tercihleri de ilginç, bunu imkân/olanak gibi eski yeni tercihi olarak görmek mümkün. Bu başka çevirilerde de örneğin Memet Fuat’ta da görülüyor ama kimileri yine de garip geliyor bana. S.134’te “bu görüntüyle ilk karşılaştığımda-görüntüden başka bir şey demek elimden gelmiyor” denmiş. Oysa apparition, hayalet demektir, görüntü değil. Memet Fuat’ın çevirdiği Olağandışı Öyküler - Morgue Sokağı Cinayeti (Adam Yayınları, 1982) kitabından iki örnek: s.81’de “Bothnia Burgacı” deniyor, bunun Botni Körfezi olduğunu, s.83’teki “su çevrileri” ile anafor, girdap denmek istendiğini özgün metinden anlayabiliyoruz. Memet Fuat çevirisini okurken takıldığım cümlelerden iki örnek: “Malta limanlarına bağlı gemilerden birinde (s.44)” denmiş oysa sadece Maltese Vessel deniyor, Malta gemilerinden birinde denmesi yeterli olurmuş. S.107’deki daha ilginç ve uğraştırıcı: “(…) ama eski şaraplar konusunda içtendi (sincere). Bu konuda hani ben de ondan pek farklı değildim: İtalyan şarapları üzerine epeyce bilgim vardı” denmiş. Sincere, içten ve samimi anlamına geldiği gibi gerçek olarak da kullanılır. Burada “gerçek bir uzmandı” olmalıymış. 

Çevirmenlerle ilgili bana çok garip gelen iddialar vardır. Kimileri için sözlüğe bakmadan çevirir derler methederek. Yaptığı çeviri doğrudan matbaaya gönderilen çevirmenlerden de söz edilir. Bilenler biliyor, kimi çevirmenler kendilerinden bu biçimde bahsederler gururla. Oysa yazdığı metin “edit” edilmeyecek yazar nasıl ol(a)mazsa, sözlüğe bakmayan-dokunmayan iyi çevirmen de olamaz. Yayın için gelen çeviriyi gözü kapalı basıma gönderen yayınevi de yaptığı işin hakkını veriyor değildir. Elbette bunlar birer ideal, koşullar, ister istemez niteliği etkiliyor, bunun farkındayım. Beklentim, çevirmenin işine saygı göstermesiyle ilgili... Bunu yaparsa, okur olarak bana da saygı göstermiş olacaktır. Poe çevirilerini incelerken kimi çevirmenlerin sözlüğe bakmadıklarını, kimi çevirilerin de “edit” edilmediği görülebiliyor. Adam Öykü, vakti zamanında bir Poe sayısı yapmıştı (Temmuz - Ağustos, 1999); Yurdanur Salman’ın çevirdiği “Kalabalıkların Adamı”nda “boyalara bulanmış güzel, yaşlı kadınlar (belldame)” (s.10) diye bir cümle geçiyor, oysa beldame, acuze ya da kocakarı anlamındadır. Belli ki sözlüğe bakılmamış, tecrübeye dayanılmış ve doğal olarak yanılmış Salman. Poe çevirmenleri içinde en genci olan Dost Körpe ise bana kalırsa en az sözlüğe bakanı. Bu nedenle Türkçedeki en sorunlu Poe çevirisi ona ait. Bütün Hikâyeleri I (İthaki Yayınları, 2000) adlı çeviriyi temel alarak yanlışlardan bir seçme yapacağım. 

Önce sözlüğe bakılmadan yapılan çeviriden örnekler: s.35’de Battle-lanter: Borda feneri yerine Savaş feneri denmiş; s.63’te “Nice Dini Meclisi” denmiş, nasıl denmiş bilinmez, aslında İznik Konseyi olacak; s.103 Arktik Dairesi denmiş Kuzey Kutbu olacak; s.64 “Homer Junior’ın kırk beş tragedyasına ne olduğu üstüne konuştu” denmiş söz konusu Homer, Genç Homeros olmasın?. S.118’de mekâna denmiş oysa uzaya olacak (space). S.173’te “yatıyorum” denmiş oysa “I lie”, yalan söylüyorum deniyor. S.141’de “ticaret” denmiş ama önemsiz olacak, peddler değil peddling deniyor çünkü. S.250’de “Edebiyatçı dilberlerin” denmiş oysa Belles-lettres edebiyat demektir. S.170’te “topuk üstünde dönmenin” denmiş oysa değil, pirouette, ayak parmakları üzerinde dönmektir. S.167’de “Tanrı’nın her şeye gücü yeter” denmiş oysa omnipotence denmemiş, omnipresence denmiş. S.40’tan gerçekten komik bir alıntı: “her ne kadar yaşamım boyunca antikacılık (abç) yapmış ve Balbec, Tadmore ve Persepolis’teki yıkılmış sütunların gölgelerini, ruhum bir harabeye dönüşene dek içmiş olsam da” diye çevrilmiş. Antika değil antikiteye olacak “antikiteye düşkün olmuşsam da…”. Aynı yanlış s.210’da yineleniyor “antikacılar ne aptal!” denmiş, antikite uzmanları olmalıydı. İnsanın bu kadar da olur mu diyesi geliyor ama ne yazık ki çeviride benzer nitelikte çok hata var… Okunsaymış anlaşılırmış, bu da çok açık: s.41’de “brandalarla yüklü olan gemi bazen denizin üstüne fırlıyor” diye yazılmış branda değil bütün yelkenleri açık olmalıydı. Aynı sayfada [Haritayı inceliyor ve] “Kutup Girdabı’na doğru dört aylık bir sürede akan ve oradan yeryüzünün derinliklerine inen hızlı bir akıntı olarak betimleniyor,” denmiş. Haritada 4 ay gibi bir zamanın neden-nasıl yer aldığını anlayamıyorsunuz. Four mouths yazılmış oysa mounths değil “dört koldan” denmesi gerekir. S.57’de “konuşmalara engel oluyordu” denmiş, özgün metne bakılınca konuşma değil intercourse-ilişki dendiğini görüyorsunuz. S.141’de “her kötülüğün yazarının” denmiş oysa faili (author) denmeliydi. S.74’te “ya şeytanın ya da (…) kendi dehamın (my better genius) bulduğu (esinlediği)”diye çevrilmiş, kendi deham yerine iyilik meleğim denmesi gerekiyor, cümlenin gelişinden bile fark edilebilirdi. S.80’de “hayal meyal anımsıyorum” denmiş orijinalinde “I have a distinct recollection” deniyor (net bir şekilde anımsıyorum). S.243’te “gölgenin gölgesinin (shadow of a shade)” denmiş hayalet gölgesi denmeliydi. S.59’da “Her sabah burnumu birkaç kez çekiştiriyor ve yarım düzine kadar yutkunuyordum” diye geçiyor, orijinalinde cümlenin ikinci kısmı şöyle :“I swallowed half dozen of drams” – “beş altı tek yuvarlıyordum” olabilir mi? S.78’de “pusula (compass), manyetik bir iğne (magnetic needle)” denmiş, karıştırılmış, pergel ve pusula olacak. Çeviride, özgün metinde olmayan katkılar da var elbet. S.136’da “yerlere ve özellikle de mekânlara” denmiş oysa özgün metinde sadece place and time deniyor. Bazı sözcüklerin gündelik dildeki karşılıkları da bilinmiyor ya da üzerinde düşünülmemiş: s.61’de “tek yaptığım bir ressamın dükkânına gitmekti” deniyor, ressamın atölyesi, işliği daha uygun değil mi örneğin? S.195’te “kölelerinden biri” deniyor oysa Vassal köle demek değildir. S.69’da “deli külahı” denmiş o soytarı külahı olmasın?. Yine aylar karıştırılmış, Ekim yerine Kasım (s.177), dikey yerine düşey (s.80) yazıldığı olmuş, önce kilometre sonra mil (s.89) denmiş, rakamlar karıştırılmış… Gerçekten çok sayıda hata, özensizlik ve uydurma var kitapta. 

Çevirmen Dost Körpe’den kötü bir cümle: “çocuk, annesinin soluması kesilmeden nefes almaya başlamamıştı (s.56)”. Ne demek istediğini anlayamıyorsunuz. Çevirmen alınmasın ama bütün kitabı özetleyen bir cümle bu... Kitabı okuyamadığınız, nefes alamadığınız için bırakmak zorunda kalıyorsunuz. Şunu anlarım: insanlar hata yapmadan öğrenemezler, hatalarımızla kendimizi geliştiririz. Yukarıda gösterdim: Tomris Uyar ya da Memet Fuat gibi iyi yazar ve çevirmenler de yanlışlar yapabiliyorlar. Hemen her çeviri kitapta size garip gelen bir cümleyle karşılaşabilirsiniz. Çevirinin yazmaktan zor olduğunu düşünüyorum. Her dil bilenin çeviriye kalkışmamasını diliyorum, şurası çok açık ki Poe çevirmek herkesin harcı değil. İş bu yazı, bizi Dost Körpe’nin kapsamlı ama ziyadesiyle kötü Poe çevirisinden kurtardığı için Hasan Fehmi Nemli’ye ithaf edilmiştir.

[Türkçedeki Edgar Allan Poe çevirileriyle ilgili bir yazım. Yazının tamamını ileride bloga yükleyeceğim. "Edebiyat'ı 'Edebiyatçı Dilberleri' Diye Çevirebilmek: 'Soluk Kesici' Poe Çevirileri", Mesele, Ağustos 2009.]

[Derginin kapak resmi idefixe.com'dan alınmıştır]