Değişen dünyanın esprisi

Paylaştığım kapak yetmiş yıl öncesine ait. Bugün çizilseydi büyük ihtimalle yayımlanamazdı,  denediğim ve sınadığım için söylüyorum, yapay zekâ programları bu içerikteki espriyi baştan reddediyor, yeniden üretmiyor. Bu durum önemsiz bir teknik detay değil: mizahın değiştiğini, “ahlâk”, “sansür” ve “norm” kavramlarının nasıl dönüştüğünü gösteriyor.

Yaklaşık yirmi yıl önce bu kapağı yüksek lisans ve doktora öğrencilerime gösterdiğimde, çoğu kişi onu “ayıp”, “nahoş”, “arkaik” ya da “anlamsız” bulmuştu. Oysa her dönemin kendi normalleri vardır. Türkiye’de mizah dergilerinin neredeyse tamamında- özellikle başlangıçtan 2000’lere kadar- “kadın bedeni” erotik bir unsur olarak sık sık karikatürün parçasıydı. Paylaştığım kapaktaki espri, üretildiği yıllarda kimse tarafından “pornografik” sayılmıyor, “flörtöz mizah”, “erkek dergisi şakası” ya da “şehirli espritüellik” olarak görülüyordu. O dönemde “ahlak” değil “estetik sınır” tartışılıyordu.

Kapakta ne var? Patron figürü otoriteyi, genç sekreter ise hem baştan çıkarıcı hem de mağdur olanı temsil ediyor. Mizah, cinsellikten çok “ahlâkî çelişki”ye yaslanıyor: ciddi ve vakur görünen orta yaşlı adam, kapı arkasında rezilleşiyor. Karikatür hem güldürüyor hem hicvediyor (!) Laura Mulvey’den ilhamla söylersek, “karikatür de tıpkı sinema gibi erkek bakışına göre biçimleniyor; kadın, bakılan bir nesneye indirgeniyor.”

Bugün bu tür bir espri iki nedenle yeniden üretilemez.

Birincisi, toplumsal cinsiyet farkındalığı var: sahne artık “eril bakış”ın (“male gaze”) ve cinsel tacizin temsil biçimi olarak okunuyor. Kadın bedenini teşhir ettiği ve şiddeti normalleştirdiği hemen fark ediliyor.

İkincisi, dijital yayıncılığın ahlak algoritmaları: çıplaklık, şiddet ima eden temas veya güç asimetrisi içeren mizah doğrudan “banlanıyor”, uygunsuz içerik” olarak sınıflandırılıyor. “Retro mizah” dahi olsa, algoritma ve etik kurullar bunu otomatik olarak filtreliyor.

Bugün mesele estetikten çok bağlam meselesi. Ben bile bu görseli blogumda yayımladığım için şikâyet edilebilirim. Üstelik kişisel olarak, bu tür esprileri her zaman anlamsız bulmuşumdur; editoryal olarak hangi okura hitap ettiklerini bile açıklamak zordur.

Yine de bu tür örneklerin verimli bir yönü var: tartışma açıyorlar. Derslerde hep şu soruyu sorardım: Bu espri normaldi ve ne zaman “normal sayılmaz” hale geldi? Bu basit soru bile bizi feminizmin yükselişiyle, kadın bedeninin temsiline yönelik itirazların tarihiyle yüzleştiriyor.

Akbaba dergisi bu tür esprileri kullanıyordu; Gırgır da 1970’lerde benzer bir hattı sürdürdü. Ama 1980’lerin ortasından itibaren üreticiler bu tarzın artık itibar kaybettirdiğini fark ettiler. 1990’larda özel televizyonlarla erotizm mizahın değil, reklam ve popüler kültürün malzemesi haline geldi. Mizah dergileri bu rekabeti kaybetti. 2000’lerden sonra ise dijital sansür mekanizmaları ve sosyal medya etiği devreye girdi; artık herkesin konuştuğu bir tabu haline geldi.

Özetleyelim, bu espri ve görsel, 1950’lerde bir şaka olarak görülüyordu. 1980’lerde tartışmalı oldu, 2000’lerde artık problemliydi, editör, üretici ve okuru huzursuz ediyordu. 2020’lerde tartışmasız biçimde ihlal sayılıyor ve dolaşıma giremiyor.