Rakı notları

Rakı, malumunuz, sadece alkollü bir içecek değildir; bir inat ve nefret nesnesi, bir vergi tartışması, “eski Türkiye”nin sembolü, gecenin parçası, müziğin yoldaşı, balığın mezesi, feleğin sillesi, Bektaşi fıkrasının ruhu, hesap pusulasının lekesi… Bana kalırsa, hepsinden çok, bir memleket hikayesidir.

Rakı neden bu kadar dillerde, akıllarda? Galiba, çok engellendiği, çok yasaklandığı için. Altı üstü bir eğlence aracı - içtin, bitti, geçti gitti diyemiyoruz; çünkü mesele içki değil, hayat tarzı. Hoş, eskiden de öyleydi. Ölçüler farklıydı belki ama rakı her zaman siyasetin ve popüler kültürün mezesi oldu. Gazete fıkralarında, mizah dergilerinde, karikatürlerde öyle çok karşımıza çıkar ki, bana hep gündelik hayatın sekülerleşmesine dair bir cephane gibi gelir. Rakı masaları ve Bektaşi fıkraları, bilerek ve iştahla anlatılırdı. Tersi de vardı tabii: “Devleti rakı masasından yönetmek”, “iki sarhoşun insafına kalmak”, “resepsiyonda içki verildi mi verilmedi mi” tartışmaları…

Eskiden de böyleydi dedim; biraz açayım. Cumhuriyetin ilk yıllarından birkaç örnek: 1923’teki rakı yasağına ilişkin bir karikatürde, garson müşteriye “Bira yasak değil ama rakı yasak efendim” diyor. Müşteri hınzırca karşılık veriyor: "Üzüm suyuna izin vermeyip de arpa suyuna izin vermek hakaret değil mi?" (Akbaba, 15.10.1923) veya bir Akşamcı da hayıflanıyor:  “İki günden beri yarım kadeh rakı bulup içemedim… Öyle sarhoşum ki ayakta duracak halim yok!” (Akbaba, 31.5.1926).

Sarhoş Karagöz ve Kavuklu bizi güldürür; Bekri Mustafa’nın rakıyla gelen cesareti ve hazırcevaplığı hoşumuza gider. Ama şunu unutmayalım: gülme, bizi birbirimize yaklaştırdığı kadar uzaklaştırır da. Gülerek safları sıklaştırır, gülerek düşmana saldırırız. Babıâli’de muhaliflerle alay edilmek istendiğinde, rakıdan medet umulmuştur hep. Çünkü siyasi tarihimizde değişmez bir kalıp vardır: muhalif partiler ve seçmenleri, “ayyaşlıkla” suçlanarak küçümsenir, marjinalleştirilir.

1923-50 arası dönem, bugün de sıkça “rakı masalarıyla” özdeşleştirilir; aktörleri ayyaşlıkla itham edilir. Oysa o yılların muhalifleri de aynı şekilde hicvedilmiştir. Tek parti döneminin muhalifleri genellikle “lümpen”, “ayak takımı” olarak karikatürize edilir: öfkeli, kültürel sermayesi olmayan, işsiz güçsüz, bıçkın erkekler… Ellerinde rakı şişesi, kızarmış burunları, çökmüş avurtları, baygın gözleriyle çizilirler; bellerinde bıçak, muşta, altıpatlar eksik olmaz. Serbest Fırka kurulur kurulmaz, destekçileri “komünist, şeriatçı, ittihatçı ve sarhoşlar” olarak resmedilir.

Cumhuriyetin sekizinci yılı için yapılan bir karikatürde, Serbest Fırka’yı temsil eden bir sarhoş CHP binasının kapısını yumruklayarak bağırır: “Çocuğumu (Cumhuriyet’i) verin be! Biraz da tahsiline terbiyesine ben bakayım!” (Akbaba, 31.10.1930). İzmir mitingindeki olayları çıkaranlar da, ellerinden silah ve rakı düşürmeyen Serbest Fırkalı seçmenlerdir (Akbaba, 8.9.1930). Dönemin muhalif yazarı Arif Oruç da karikatürlerde hep rakıyla anılır; içmesini bilmez, kusar; hatta loğusa yatağında bile rakı şişesini bırakmaz (Akbaba, 8.1.1931; 2.7.1931).

Rakı, bu dönemde sadece bir içki değil, bir “ahlak testi”ne dönüşür. Komünistler memleketi “rakı masasında kurtarır”; şeriatçılar ise bütün sofuluklarına rağmen evlerinde gizlice rakı içerler. Takiyye, sahtekârlık, içkiyle simgelenir.

Kırklı yıllarda bu imgeye bir yenisi eklenir: muhalif seçmenlere “İspirtocu” denmeye başlanır. Rakıdan bile daha aşağılayıcı bir ad arandığı bellidir. “Rakı içmek için bir terbiye gerekmez mi?” diye ima edilir. Bu arada rakı ucuzlamıştır, o bile endişe yaratır. Akbaba yazarı, rakının ucuzlamasının cinayetleri artıracağını öne sürer (Sayı:149, 1947). Ayaktakımı, “içmesini bilmeden” ucuz rakıya saldıracak, suç oranı artacaktır. Elbette maksat bağcıyı dövmektir. Laf döner dolaşır Demokratlara gelir. Yusuf Ziya Ortaç şöyle yazar: “Ağızlarında hürriyet nağralaşır, adalet yalpa vurur, musavat [eşitlik] şapkayı ayağa, pabucu başa giydirir. Bağırır ispirtonun hiddetile... Güler: İspirtonun neşesiyle... Ağlar: İspirtonun rikkatile [kibarlığıyla]" (Akbaba, Sayı:106, 1946).

Devam ederim diye umuyorum.