Rüya ve Kâbus

Çizgi roman aslında hiç değişmedi ama ben büyürken edebi ya da siyasi anlamda pek ciddiye alınmazdı. Pulp edebiyatının bir uzantısıydı: çok satıyordu, popülerdi ama entelektüel bir itibarı yoktu. Belki de sırf bu itibarsızlık yüzünden, genç bir hevesli olarak türün sınırlarını zorlayan, ona “değer” katmaya çalışan isimlere özellikle dikkat kesiliyordum.

Mesela polisiye edebiyatının çığır açıcı yazarlarından Dashiell Hammett bir dönem Alex Raymond’la birlikte X-9 bantlarını yapmıştı. Hammett yazıyor, Raymond çiziyordu; kulağa hâlâ rüya gibi geliyor. Bu birlikteliği öğrendiğim andan itibaren meraklanmıştım. Fakat sonradan gördüm ki bizde otuzlu yıllarda yayınlanan çeviriler aslına pek benzemiyor; ilave metinler, Türkleştirmeler, anlamı bulanıklaştıran müdahalelerle neredeyse bambaşka bir şeye dönüşmüşler. Asıl versiyona ulaşmam otuz beş yılımı aldı. Nihayet diyelim, Hammett’in yazdığı, Raymond’un çizdiği X-9’ları okuyabildim.

Ve peşinen söyleyeyim: okuduklarım düşündüğüm kadar parlak değildi. Eskimiş olmalarını normal sayıyordum ama bu kadar kopuk ve dağınık olacaklarını tahmin etmemiştim. Raymond’un çizgileri her zamanki gibi ışıldıyordu ama senaryolar Hammett havası taşımıyordu. O yoğun, sert, “daha önce hiç yazılmamış gibi görünen sahneler” yoktu. Hammett belli ki işi önemsememişti. Belki de ciddiye alacak durumda değildi.

Koşulları düşününce bu şaşırtıcı olmayabilir. Hammett o yıllarda polisiyenin yıldızıydı; ama aynı zamanda FBI tarafından takip edilen bir Marksist, politik bir aktivistti. Sağlığı kötüydü, verem ve hepatit pençesindeydi, çok içiyordu, borç içindeydi. Haftalık beş yüz dolarlık teklifi hemen kabul etmiş olmalı. Buna karşılık ortağı Raymond ondan on iki yaş küçüktü, sağlıklıydı, siyasetten uzak, ailesine bağlıydı. Bir "alkol kardeşliği" kuramazdı Hammet ile. Anlaşılan uyumsuz bir ikili olmuşlardı. King Features zaten ilk bantları beğenmedi, Hammett’in yazdıkları edit edilmeye, ödemeler gecikmeye başladı. Alkol, teslim tarihlerini kaçırmasına yol açtı. Kısa sürede ortaklık sona erdi. Hammett hayatına içki, politik baskılar ve edebi sömürüyle devam etti, çizgi romandan uzaklaştı; Raymond ise Flash Gordon ve Dedektif Nik gibi efsanelerle şöhretini büyüttü.

Ama mesele sadece kişisel sorunlar değil. Çizgi roman (bant) başka bir anlatım formu: her gün gazetede üç dört kareyle “bir şey” söylemek, onu da ertesi gün merak ettirecek şekilde bitirmek gerekiyor. Görsel ardışıklığın matematiğini kurmak şart. Hammett büyük bir romancıydı ama bu formun mantığını kavrayamadığı anlaşılıyor. İyi yazar olmak, iyi senaryo yazarı olmak için yeterli değildi.

Bugünden bakınca X-9’un “olamamışlığı” yine de kıymetli. Çünkü bize edebiyat ile çizgi romanın, yüksek kültür ile pulp’un her zaman buluşamayacağını, bazen çelişkiyle sonuçlanacağını gösteriyor. Hammett-Raymond işbirliği bir hayalin değil, bir uyumsuzluğun kaydı olarak duruyor.