Bir İstanbul Yaratığı: Kozalak!!!

Seksenli yılların ortasında, mizah dergileri kaynaklı bir kavram ortaya çıktı: Maganda! Sonradan anlatılanlara göre, çizerler kendi aralarında konuşurken uydurmuşlar bu kavramı. Hoş, ilk kez Ellili yıllarda yayımlanan, Mıstık’ın Taş Devri bant-karikatür serisinde yer alan, Kuganda ve Mukondo adlı tiplemelerin, çizerlerin çocuk hafızasında yer etmiş olduğu da düşünülebilir. Ancak kavramı, klişe bir tipleme olarak, görür görmez, anlaşılır biçimde görselleştiren, şüphesiz mizah dergileridir. Maganda tanımlaması, genellikle şehir hayatına uyum sağlayamamış, kendi kurallarını dayatan, meydan okuyan, görgüsüz göçmen erkekler için kullanılır. Bu çerçevede düşünüldüğünde, Magandalık, Özal döneminin ürettiği toplumsal tiplemelerinden sayılamaz. Öncesiz ve kendinden menkul değildir çünkü.

Geçen yüzyılın başlarında, okumuş-yazmış, İstanbullular, öylelerine “Herif” dermiş. Şehirde yaşadığının farkında olmayan, kaba saba, ahlak ve nizam bilmeyen, uyumsuz, pala bıyıklı, kulağı kıllı göçmenlere denirmiş. Otuzlarda aynı insanlara “Apaş” da denmiş, “Herif” de. Külhanbeylik ve görgüsüzlük eden, kaba kuvvetten başka muameleden anlamayan, serserilik edip kadına kıza musallat olanlar için de bu sıfat kullanılmış. Daha “açık” konuşmak gerektiğinde, “Ayı” demekle yetinilirmiş. Ellilerden Yetmişlere, “Yarma” veya “Kazma” denmesi bunun çeşitlemeleri. Göçmenlik vurgusu, “Kıro” ve “Hırbo” yakıştırmalarında kendini hissettiriyor. Özellikle Doğulular için kullanılmaları ülke içindeki değişen göç yollarını da işaret ediyor aslında. Yine mizah dergilerinde Suavi Sualp, aynı nitelikleri içeren “Hırt” kavramını bir çalışmasıyla popülerleştiriyor. Magandanın öncesi kabaca böyle özetlenebilir. İnsanlar yaşadıkları dönemi karamsarlıkla geçmişi güzelleyerek anlamlandırdıkları için, Magandanın daha önce varolmamış bir toplum zararlısı olduğu kolaylıkla söylenebiliyor. Bunun argoya mahsus kalmayıp, edebi ve estetik anlamda üretilmiş olduğu üzerinde ise pek durulmuyor. Gırgır geleneğinden yetişen çizerlerin elinde maganda (ve zonta) tiplemeleri, onlarca çalışmaya konu oldular. Hatta çizgi dünyasında sokağı-toplumu anlatmak zamanla ikinci plana itildiğinden olacak, maganda öyküleri tekrara dahi düştü.

Yakın zamanlarda Mehmet Çağçağ, farklı bir kavramdan yola çıkarak öyküler anlatmaya başladı. Kozalak adını verdiği yeni tiplemesi, haliyle Magandanın (Herif’in) bir çeşitlemesi oldu. Başlangıçta medyaya yansımış haberlerden yola çıkan, “Kozalak Haber Ajansının” (KOHA) sunduğu, her defasında değişen yer, mekan ve olaylarda görünen kolektif bir tipleme olarak kullanılan Kozalak, giderek yan tiplemeleri ve çevresi olan bir diziye dönüştü. Ameliyat olmaya çalışan eşcinsel sevgilisi Fethi ile imam nikahına dahi yanaşmadığı kız arkadaşı Şehriye başlıca yan tiplemeler. Çağçağ, çocuklukta yaşanan travmatik olaylara yaptığı göndermelerle, “bugünü” anlamayı deneyerek diziye rahatsız edici bir psikolojik derinlik de katıyor. Bir yanda kötülük ve acımasızlık, öldürmenin eşiğinde olmanın umarsızlığı, kaybedecek bir şeyi olmamanın getirdiği cesaret, cinsel doyumsuzluk, biseksüellik, parasızlık, çirkinlik, kaypaklık, insanlara karşı güvensizlik anlatılırken, diğer yanda erkeklik kriziyle “dökülen” Kozalak’ın insani tarafları birarada karikatürize ediliyor. Kozalak kavramının, Maganda kadar popülerleşmesi oldukça zor. Bunda dizinin komikleşmeye ket vuracak nitelikte rahatsız edici olması önemli rol oynuyor. Magandalar, Kozalak’taki karamsarlıkla çizilmemişti örneğin. Bu karamsarlığı, gerçeklik vehmini güçlendirme çabası kadar, Çağçağ’ın Kozalak’ın temsil ettiği tiplemelerden nefret etmesine bağlamak da mümkün. İlk dönemlere kıyasla, daha ılımlı yaklaştığı söylenebilirse de, her hafta onunla zihnen kavga ettiği görülüyor.

Kozalak’ın temsil ettiği, taşralı, gayrı medeni, arsız, haris “öteki”nin, yeniden, ama bu kez daha kıyıcı, daha pervasız ve dolayısıyla daha tehditkar bir tipleme olarak ortaya çıktığı söylenebilir. Yoksul insanların, göçmenlerin “yırtma” arzusunun ete kemiğe bürünmüş hali o. Bir İstanbul yaratığı. Yeri geldiğinde “garibanı” oynayan, fırsatını bulduğunda karşısındakini ezen biri. Kozalak, okuruna, her gün geçtiği Beyoğlu’nda, barların, gece klüplerinin önlerinde, otoparkların girişlerinde, kuytuda, karanlıkta daha ihtiyatlı, şüpheci olmayı, kaybedecek şeyi olmayanlara karşı, sahip olduklarına daha sıkı sarılmayı öğretiyor. Bu nedenle geçmişte yaşanmış, “maganda dediğimiz insanlara haksızlık mı ediyoruz” tartışmasının çok da önemi kalmadığı anlaşılıyor.

[28 Şubat 2004, Milliyet Popüler Kültür]