Helal Olsun!

Geçtiğimiz günlerde özür dilemek üzerine yazmıştım. Asıl meselem o değildi belki ama bizde güçlü bir özür geleneği olmadığını düşündüğümü belirtmiştim. Bu yazıya gelen tepkilerde haklı olarak “helalleşme” hatırlatıldı. Helalleşmeyi bir tür özür dileme saymak mümkün ama ahlaki ve dinsel vurgularıyla farklı bir yerde duruyor. Dahası, özrün temelini oluşturan pişmanlığı içermiyor gibi. En azından bana bağlamları farklı geliyor.

Biliyorsunuz, genellikle ölüm döşeğinde, ayrılık ya da vedalaşma anlarında helallik istenir. “Hakkını helal et” diyen kişi, geçmişin hesaplarını kapatmak ister. “Üç günlük dünya” deriz, “gelip geçiyoruz, büyütmeyelim, uzatmadan kavilleşelim” denir. Özür ise daha farklıdır; pişmanlıkla gelir, kabullenmeyle başlar, olmuş bitmiş bir hatanın itirafıdır.

Helalleşme, İslam ve Doğu toplumlarına özgü, özür dilemekse evrensel bir anlam taşıyor gibi geliyor bana. Galiba bu yüzden içinde yaşadığımız kültürel yarılmanın bir sonucu olarak, sağcılarımız pek özür dilemiyor, her defasında helallik istiyor. Özür ve helallik aynı cümle içinde pek yan yana gelmiyor. “Bir haksızlık yaptıysam özür dilerim, hakkını helal et” dendiğini duymamışsınızdır. Sanki bunun yerine, “Kusura bakma…” ile başlayan cümleler geliyor; “hakkın geçtiyse affet”, “bilmeden bir kusur ettiysem bağışla”… Cevaplar da duruma özgüdür: “Helal olsun”, “lafı bile olmaz”, “başım üstüne”… Sonunda tokalaşılır, sarılınır, erkeklerse omuzları mutlaka patpatlar.

Birine “hakkını helal et” dediğinde, insanların mırın kırın ettiğini “etmiyorum” dediğini duymadım. Özellikle cenaze namazlarında… İmamın “Hakkınızı helal ediyor musunuz?” diye sorduğu anlarda bu yaşıma kadar bir aksini görmedim. Çocukken, merhum ya da merhumenin tabuttan mücella bir duman gibi yükselip cemaate, muvahhiş bir edayla “Benden yana hakkınız varsa helal edin” dediğini hayal ederdim. Haliyle korkardım o hayalimden. Sonra “Helal olsun” diyenleri düşünüp kendi kendime gülerdim: İsterse demesinler…

Bu korku kadimdir ve hep vardır. Ölmeden, öbür dünyaya geçmeden günahlardan arınmak istiyoruz. Kul hakkı yemek büyük günah çünkü; helallik alınmadığı sürece Allah’ın da o hakkı affetmeyeceğine inanıyoruz. İnsanlar bu yüzden helallik istiyor, titriyor-çırpınıyor.

Aslında bu korku sadece İslam’a özgü değil. Bütün dinlerde, hatta yükselen yeni dinsel öğretilerde bile benzer bir endişe düzlemi var. Bu dünyayı iyi yaşamayan, suçlu ya da borçlu olanlar, bir sonraki hayatta cezalandırılırlar. İyi ve kötü eylemlerimizin bizi aşan bir hesabı olduğuna inanıyoruz, ya da bunun bir versiyonuna inanıyoruz.

Hazreti Adem, cennetten kovulduğunda kabahatliydi. O da af dilemek, özür dilemek istiyordu. "Vicdan, dinden önce vardı" derler ya… İşte o hikâye de ta buralarda başlıyor.