Hopdediks Diyorum

Frankofon popüler kültürünün evrensel ölçülerde iyi bilinen iki çizgi roman kahramanı vardır. Biri, Hergé’in Tenten’i, diğeri ona göre daha yerel/milli olan Goscinny-Uderzo ikilisinin yarattığı Asteriks. Hergé’in ölümünden bu yana Tenten çizilmiyor ama Asteriks’in albümleri devam ettiriliyor. Dizinin yazarı Goscinny’nin vefatından sonra çizer Uderzo bazen tek başına bazen farklı yazarların katkısını alarak Asteriks’i halen yaşatıyor. Sadece Fransa’da çıkan her albümünün milyonu aşan satış rakamlarında seyrettiği düşünülürse yarım asırdır nasıl bir ilgiyle izlendiği anlaşılabilir. Asteriks, Tenten’e göre hem daha mizahidir hem de aktüele ve Frankofon kültürüne bariz göndermeler yapar. Bu bakımdan hikâyesinden çok esprileriyle hatırlanır. Bizdeki yayınlarına bakılırsa her iki dizinin de sevildikleri görülebiliyor. Asteriks’in şöyle bir farkı var: Türkçede biri geçtiğimiz günlerde olmak üzere hakkında iki kitap yayınlandı. Kitap Yayınevi, 2002 yılında, arkeoloji ve eski çağ tarihçilerinin makalelerinden oluşan, akademik olduğu kadar neşeli bir derleme-Almancadan çeviri yayınlamıştı (Asteriks ve Roma Dünyası, Çev. Türkis Noyan). İkincisi, İmge Kitabevinden çıkan Nicolas Rouvière’in orijinali 2006 tarihli Asteriks ya da Uygarlığın Işıkları kitabı (Çev. İsmail Yerguz). Rouvière, bir Asteriks uzmanı sayılıyor, çeşitli makaleleri var ve yine 2008’de Asteriks ile ilgili bir başka kitap çalışması daha yayınlandı.

Çevirinin Gerekleri
Dikkatinizi çekmiştir, Türkiye ile ilgili yayınlanan farklı dillerdeki kitaplarda bize komik gelen ayrıntılarla karşılaşırız. Yazarı yerli ya da yabancı olsun, kimse herkesin bildiğini farzederek meselesini anlat(a)maz. Atatürk’ün adı geçtiğinde örneğin, dipnot atılır, yabancı okurun bilemeyeceği düşünülerek. Yabancı bir anlatı hakkında Türkçede bir inceleme kitabı yayınlamanın bu bakımdan sıkıntıları var. Asteriks’in her albümü Türkçede yayınlanmış olsa da yazar metnini frankofon okura yönelik kurduğundan yapılacak çevirinin ister istemez bu yönde bir akletmeyle düzenlemesi gerekiyor. Asteriks’in mizahi yönü de düşünülürse, (genel bir ilkedir, ‘mizah yaşadığı yere benzer’) Türkiyeli bir okurla bir Fransız’ın Asteriks’te güldüğü şeyler mutlaka benzeşir ama aynı değildir. Biz oradaki göndermeleri, aktüel bir tartışmaya dönük espriyi anlamlandıramayız. Zaten sırf bu nedenle Asteriks yayınlandığı ülkelerde Tenten kadar sadakatle çevrilmemiştir, az ya da çok yayınlandığı dile uyarlanmıştır. Çünkü dizi sadece hareket komiğine dayalı değildir, dil oyunlarının ağırlıklı bir yer vardır. Türkiye’deki uyarlamaların yakın zamanlara kadar sevilerek benimsendiğini, hatta kendi kuşağımdan pek çok yaşıtımın büyülü iksir (potion magique) yerine devegücütazıhızı şerbeti demeyi tercih ettiğini, nostaljik bir oflama puflamayla ‘tadı kalmadı bu çevirilerin’ diyerek hayıflandığını söyleyebilirim. Veya kendimi de katayım: Dizinin iki kahramanından biri olan Obélix’e yeni çevirilerde Oburiks deniyor, ben alışkanlıkla, yetmişli yıllardaki kullanımla Hopdediks diyorum. Asteriks hakkında bir kitap yayınlanıyorsa Türkiyeli okurun aşina olduğu adlandırmalar, uyarlamalar, yanlış çeviriler ve hepsinden önemlisi dizinin mevcut yayınından haberdar olunması gerekiyor. Çevirmen ve/veya editör bu aşinalığı metne katmak durumunda... Yoksa kitabın ‘yabancılığı’ her sayfada katmerleniyor.

Auteur ve Vignette
Asteriks ya da Uygarlığın Işıkları kitabında böyle bir özen gösterilmemiş. İlk sayfalarda çevirmen bir notu var: ‘metinde geçen kitap adları ve özel adlarla ilgili olarak karışıklıklara meydan vermemek amacıyla, olabildiğince daha önceki kullanımlara uyulmuştur’. Bu açıklama çok anlaşılır değil, kitap Asteriks hakkında olmakla birlikte herhangi bir kitapçıda veya kitap satışı yapan internet sitelerinde bulunulabilinen mevcut diziye (Remzi Kitabevi) bakılmamış. Örneğin Asteriks Hispania’da diye bir albümden en az on defa söz ediliyor, bu isimle yayınlanan bir albüm yok, olmadı da. Fransızcaları aynen aktarıldığı için kim kimdir çoğu yerde anlaşılmıyor. Hokusfokus, Büyüfiks, Kakofoniks, Dertsiziks, Toptoriks gibi isimler sayfalarda yer almıyor. Dizide tekrara dayanan pek çok deyiş ve ifadenin ne olduğuna, nasıl çevrildiğine hiç mi hiç değer verilmemiş. O kadar ki ses efektleri dahi bilinmiyor. Anlaşılan o ki çevirmen, Asteriks ya da bir çizgi roman okuru değil, şüphesiz şart değil olabilir ama tercüme edilecek pek çok kitap varken keşke tercih edilmeseymiş diyeceğim… İşin editöryal kısmını hiç katmıyorum. Okur olarak asgari bir özen gösterilmesini bekliyor insan. Epeyce de hızlı çevrilmiş, hemen her sayfada Türkçesi sorunlu, anlaşılmayan cümleler var. Onlardan değil ama bir iki kavramsal yanlıştan söz edeyim. Bunlar yine çizgi roman literatürüne olan uzaklıktan kaynaklanmış şeyler. Hemen tüm kitapta ‘Asteriks’in yazarları’ deyimi kullanılıyor, burada birebir çevrilen sözcük ‘auteur’. Bu sözcüğün ‘fail’ anlamından yola çıkarak Asteriks’in üreticileri veya yaratıcıları denmeliydi. Türkçede biz bunu ‘yazan ve çizen’ olarak kullanırız. Asteriks’in yazarı Goscinny çizeri de Uderzo’dur. Fransızlar bunu kullanmıyor değiller, textes / dessins ibareleriyle sunarlar sanatçıları ama fail anlamında, Latince auctor’dan ilhamla ayrı bir vurgu yaparlar. ‘Evren’in auteur’u Tanrıdır’, Asteriks’in aetur’u yazar ve çizeridir gibi. Biz bunu birebir çevirirsek ‘Goscinny ve diğer senaristler’ gibi anlaşılıyor. Uderzo’yu unutmuş oluyoruz.

Yine tüm kitap boyunca bir vinyet (vignette) kullanımı var, ‘13.sayfanın son vinyeti’ gibi…Biz vinyeti örneğin gazete ve dergi yazılarında metni rahatlatmak, anlatımı kolaylaştırmak için çizilen küçük betimleyici çizgi ve karikatürler için kullanırız. TDK sözlüğünde ‘Bir kitabın sayfalarını süsleyen başlık, süslü harf gibi motif’ denmiş, o da eksik. Çevirideki vinyetin tam karşılığı İngilizcedeki gibi ‘panel’, Türkçedeki gibi ‘kare’ olmalıydı. Tek parça resim kastediliyor. Çizgi romanda hikâye anlatımı, içinde resim ve yazı olan bu karelerin ard arda sıralanarak anlatılmasıyla oluşur. Bırakın Türkçedeki yaygın kullanımını sorup öğrenmeyi, herhangi bir Fransızca-İngilizce sözlükte (Fransız çizgi romanında) vinyet’e bakılsaydı eğer çerçeve, kare veya panel karşılıkları bulunurdu.

Son söz kitabın auter’una: Rouvière de Asteriks hakkında yazmasa okunacak bir yazar değil epeyce geveze ve söyleyeceğini dolaştırmadan söylemiyor bir türlü. Yine de kitabın ikinci kısmının son iki bölümü için ilgiye değer diyebilirim.

Birgün Kitap, 26.6.2010