Gökbayrak ve F.Lix

Bir iki kez Leon Cahun’un Gökbayrak romanından ve etkilerinden söz etmiş olabilirim, İttihatçıları ve ilk milliyetçilerimizi etkilemiş popüler bir tarihi roman… Ziya Gökalp’in İstanbul’a geldiğinde ilk aldığı kitaptır, “sanki pan-turkizm ülküsünü özendirmek amacıyla yazılmış” derken heyecanını anlatır. Hüseyin Namık Orkun, “milli şuurun uyanmasına birinci derecede amil olan mühim eser” dedikten sonra ilave eder: “Necip Asım, yine Leon Cahun’dan Gök Bayrak (orj. 1876) adlı bir roman tercüme etmiştir. Bu roman da Türkçülük fikirlerinin gelişmesinde mühim bir âmil olmuştur”

Cahun, çizgi romanımız açısından bakılırsa öncü yazar Abdullah Ziya Kozanoğlu’nu (ve sonraları Karaoğlan’ı) etkilemesi, Suat Yalaz’a verdiği çizgi ilhamı nedeniyle önemli. Gök Bayrak’ın cumhuriyet döneminde yapılan ilk baskısında (1933) muhtemelen Fransızca orijinalinden alınma gravür resimleri kullanılmış (Galip Bahtiyar çevirisiyle çıkan 1913 baskısında da resimler olduğu söylenmektedir, baskıyı görmediğimiz için ayrıntı veremiyorum) Kitapta çizere (ve gravürcüye) yönelik bir bilgi olmadığı için Yalaz’a ilham veren bu resimleri kimin çizdiğini uzun müddet araştırmak durumunda kalmıştım. Cahun’un kitabının Fransızca baskılarının hiçbirine ulaşamadığımız için eldeki tek veri, resimlerde yer alan  (gravürcüyü saymazsak) çizere ait imzaydı. Bu tür ucuz halk kitaplarını resimleyenler hakkında herhangi bir veriye ulaşmak çok zordur. Düşük ücretlerle çalışan bu çizerlerin tanınırlığı kitaplarını resimledikleri yazarların şöhretleriyle doğrudan bağlantılıdır. Örneğin bugün, Jules Verne çizerleri hakkında geniş bir kaynakça mevcut. Oysa F.Lix imzasını kullanan çizer hakkında sağlıklı bir veriye ulaşabilmiş değiliz. Uzun müddet bir Fransız olduğunu düşünerek dönemin birçok illüstrasyonunu bu imzayla karşılaşabilmek adına taradık.

Sonunda tahminlerimizin aksine çizerin bir Amerikalı olduğunu keşfedebildik. İmzası ve Amerikalı olması dışında hakkında hiçbir şey bilmediğimiz Lix, muhtemelen Fransa’ya gelmiş sayısız sanatkârdan, geçinebilmek için bu tür kitap resimlemeleri yapan çizerlerden biri olmalı. Üzerinde durmamızın nedeni sadece Yalaz’a Karaoğlan için takke ya da kıyafet ilhamı vermiş olması değil. Yalaz’dan bir önceki kuşağa örneğin -onun ustam dediği- Sururi ya da Münif Fehim özelinde görsel malzeme eksikliği çeken çizerlere bir ‘dünya’ tasarımı sağlamasıdır.