Büyübozumu ve Sıryitimi

Tarih ve Toplum, Yeni Yaklaşımlar'ın son sayısında Baki Tezcan'ın güzel bir makalesi var, yazının başlığında yer alan "Sıryitimi" sözcüğü doğal olarak beni meraklandırdı... İtiraf ediyorum, illa ki göz atar, ilgimi çekerse okurdum ama o sözcük yazıdan daha fazla meraklandırdı beni.

Tezcan, sıryitimini Weber'in "entzauberung" kavramına karşılık olarak seçmiş veya ondan ilham almış diyelim, Weber, geleneksel toplumların büyü ve din ile şekillenen yapısının dönüşümünü anlatırken kullanır bu kavramı. İnsanlık, her şeyi mitik ve uhrevi bir bilinmezlikle yaşarken ve ancak onunla dünyayı anlamlandırabilirken sekülerlik ile daha akılcı bir evreye geçer,  olup biten her şey neden sonuç ilişkisiyle açıklanabilmelidir artık vs vs. 

Cadılar, azizler, büyücüler, muskalar, tılsımlar filan ötelenir, modern devlet, dini merkezileştirir ve belli kurallar bütününe uyarlar, rasyonellik çerçevesinde revize eder vs... Eğitimin ve dinin birörnekleştirilmesi bu dönüşümün asal parçasıdır. Modern devlet  ideolojisi, her türlü heterojen akıl ile mücadele eder, muğlaklığı ortadan kaldırmaya çalışır. Okullaşma bunun en somut sonucudur, müfredeta her şey giremez vs... Özet geçiyorum, sahiden uzun tartışmalar çünkü. Örneğin Anadolu Ortaçağı, heteredoks İslamın kontrol altına alınma mücadelesi ve "netleştirilmesi" olarak okunabilir...

"Entzauberung", daha önce "büyübozumu" olarak kullanılmıştı, İngilizcede karşılık olarak disenchantment seçilmiş ki o da büyübozumu anlamına geliyor. Weber bizde de İngilizce üzerinden okunduğu için buradan çevirime gidilmiş olabilir... Weber'in kastettiği şeyi "arındırma" ile açıklamak mümkün... Sıryitimi bunu karşılamıyor gibi geldi bana... Yitim'de bir kaybolma ve ölme hali var, Weber ise bir süreçten söz ediyor büyü bozuldu ama bitmedi, fiyakası bozuldu gibi bir şey...Ne ki sıryitimi, güzel bir sözcük, ben sevdim...